اكنون براى اينكه اين مقاله متضمّن فوايد بيشترى باشد، اشتقاق و اقسام آن با اجمال و اختصار بيان مى شود. گفته اند: [1] «الإشتقاق اقتطاع فرعٍ من اصل؛ يعنى اشتقاق به اين معنى است كه فرعى از اصلى گرفته شود»؛ مثل گرفتن فعل از مصدر. در صورتى كه اصل را مصدر بدانيم و در اشتقاق. مشتق، كه فرع است، با مشتقُّ منه، كه اصل است، بايد در حروف اصلى و لو در بعضى از حروف اصلى همخوانى داشته باشند، چه در صفات حروف اختلاف داشته باشند يا اتّفاق، و چه ترتيب حروف در هر دو يكسان باشد يا نباشد و به حسب اين اختلاف و اتّفاق ميان اصل و فرع، اشتقاق به چهار قسم شده است: صغير، وسيط، كبير، اكبر.
اشتقاق صغير آن است كه حروف اصول كلمه اصل با همان ترتيب، در فرع محفوظ باشد، تغييرى در صفات حروف، چه حرف زايدى در فرع باشد چه نباشد؛ مثل نَصَر يَنْصُرُ نسبت به نَصْر.
اشتقاق وسيط آن است كه حروف اصول كلمه اصل در فرع محفوظ باشد، با اختلاف در ترتيب؛ مانند جَبَذَ نسبت به جَذْب.
اشتقاق اكبر آن است كه بعضى از حروف اصول كلمه اصل، در فرع محفوظ باشد؛ مثل اينكه «شيعه» از شعاع گرفته شده باشد. در روايتى از ائمّه هدا عليهم السلام نقل شده است كه شيعه را شيعه ناميده اند؛ چون از شعاع نور ائمه عليهم السلام آفريده شده اند، با وجودى كه كلمه شيعه اجوف است و شعاع مضاعف. و از اين قبيل موارد در سخنان اصحاب عصمت عليهم السلام به چشم مى خورد.
و اشتقاق كبير آن است كه كلمه اى از دو كلمه يا بيشتر مشتق شود كه در كلمه فرع (مشتق) از دو كلمه يا بيشتر حروفى باشد؛ مثل اشتقاق «حصب» از حَصى و حطب

[1] ر.ك: تاج العروس، طبع بيروت، ص ۱۲۹؛ و لسان العرب، طبع بيروت، ص ۳۹۸؛ و معيار اللغة، طبع سنگى، ۱۳۱۶ق، ج ۲، ص ۶۹۱.