ديگر را انتظار داشت. پس اگر ملل و نحل نويسانى مانند ابومحمد نوبختى و شهرستانى بگويند كه عقايد و آراى غلات اسلام از ريشه خرم دينى و مزدكى و دهرى است و شبهات و اهواى آنان از مذاهب حلوليّه و تناسخيّه و مخصوصاً يهود و نصارى مأخوذ است، [1] نبايد گفته آنان را تكذيب كرد؛ زيرا نشانه هاى اين تأثير به طور روشن و آشكار در آراء و عقايد اين فرقه ها ديده مى شود؛ مثلاً به قول شهرستانى، همچنان كه يهود خالق را به خلق و نصارى خلق را به خالق تشبيه كرده اند، غلات نيز در آراء و عقايد از اين دو نوع رأى و عقيده بى نصيب نمانده اند، ليكن بايد توجه داشت كه بعضى از فرق غلات، خاصّه فرقه هايى كه گردانندگان و زعماى آنها ايرانى بوده اند با فرقه هايى كه در ايران ظهور كرده يا نموّ و توسعه يافته اند، مقصود پنهانى ديگرى نيز داشته اند، و آن احياى آيينى ايران قديم و شايد تضعيف اسلام به وسيله ايجاد اختلاف و تشتّت آراء بوده است. امّا در عين حال، بايد بدين نكته متوجّه بود كه وجود شباهت در عقايد و آراء، مادام كه با قرائن ديگرى توأم نباشد، به تنهايى نمى تواند دليل اخذ و اقتباس باشد و متأسفانه بعضى از محقّقان مسيحى يا منتسبين به اين دين خواسته اند عقايد غُلات، خاصّه على اللّهيان را از اصل مسيحى جلوه دهند؛ چنان كه ميرزا كرم نامى، كه احتمالاً به آيين مسيحيت در آمده است، در كتاب خود كه به زبان انگليسى است و در مجموعه دنياى اسلام به نام على اللهيان است، در صفحات ۷۳ ـ ۷۸، از وجود بعضى شباهتها استفاده مى كند و مذهب فرقه على اللهى را متأثّر از مسيحيّت مى داند. موارد مشابهت در مورد سه روز روزه و سرودهاى مذهبى و تعدّد زوجات و جز آنهاست، ولى به نظر بعضى از محققان اين قول درست نيست. [2]

[1] ملل و نحل شهرستانى، ص ۸۱.

[2] لغتنامه دهخدا، شماره مسلسل ۶۲، شماره حرف «غ»: ۳. تيرماه ۱۳۴۰.