اثر نفوذ كامل مذهب در ايران و تأسيس مدارس بر مبناى معارف اسلامى، فرهنگ ايرانى به رنگ دين درآمد و به ناچار اساس و مايه تعليمات ايرانيان بر روى دين قرار گرفت و نويسندگان در آثار نظم و نثر خويش با استشهاد به آيات كلام اللّه و احاديث پيغمبر بزرگ و سخنان ائمه اطهار عليهم السلام نوشته هاى خود را زينت مى دادند و پايه و مبناى بحث و گفت و گوى خويش را نيرو مى بخشيدند و در اين شيوه بر يكديگر پيشى مى گرفتند.
مباحثات و مناظرات طرفداران فرق مختلف اسلامى سبب شد كه علوم شرعى به وجود آيد و در هر يك از شاخه هاى اين علوم دانشمندان مبرز بنامى پيدا شدند كه در دانشهايى چون: علم القرائه، علم تفسير، علم حديث، علم فقه، علم كلام صاحب تأليفاتى نفيس و گرانبهاء بودند. در اثناى دو قرن پنجم و ششم، فرق ديانت اسلام از اشاعره، معتزله، اهل سنت و اهل تشيع و فرقه هاى ديگر و نيز زردشتيان، يعنى ايرانيانى كه به آيين كهن ايران باستان وفادار بودند، در رى وجود داشتند. به علاوه از نژادهاى مختلف، عرب، ايرانى، ترك نيز بودند كه قهراً بين خود مجادلات و مناظرات فراوان داشتند كه گاه آن گفت و گوهاى سراپا تعصب و مناقشات به زد و خورد خونين منتهى مى شد و نيز هر فرقه براى به كرسى نشاندن عقايد خويش، دستگاه تبليغاتى عليه فرقه هاى ديگر تشكيل مى داد. علماء و وعاظ با تشكيل مجالس وعظ و تذكير و بيان عقايد خود، به نشر و تقويت آراى خويش مى پرداختند و افكار و عقايد فرقه هاى ديگر را رد مى كردند. در بعضى از شهرهاى مهم خراسان چون: مرو، نيشابور، بلخ، هرات، بخارا، خوارزم، بساط وعظ و مجلس تذكير رواج بسيار يافته و وعاظ چيره دست با ممارست در اين كار به جدّ در ردّ عقايد فرق ديگر قيام كرده بودند. وعاظ مشهورى چون: محمد غزالى (م ۵۰۵ق) و احمد غزالى (م ۵۲۱ق) و قطب الدين مظفر بن اردشير عبادى (م ۵۴۷ق) و ابوالفرج عبدالرحمن