در اين صورت، شايد بتوان گفت كه اكثر مردم، اهل عذاب اند; ولى نمى توان اكثر مردم را خالد در آتش دانست. مخصوصاً با توجه به مسئله ى استضعاف كه پيش تر، از آن صحبت كرديم.

حقّانيّت، بر اساس معيارهاى صدق، دين حق را از دين باطل جدا مى كند; البته در اين كه معيار صدق و حقانيت چيست، اختلاف وجود دارد. عده اى اخلاق را معيار صدق تلقى مى كنند; گروهى تجارب و حالات دينى را و برخى، رفع نيازهاى بى بديل را ملاك صدق معرفى مى كنند و دسته اى ديگر، معيار را مطابقت با واقع دانسته اند.[153]

به نظر مى رسد كه اين راه حل، بهترين پاسخ به سؤالات طرح شده در آغاز اين گفتار است. ما نبايد اصرار كنيم كه همه ى اديان، راه سعادت و حقيقت را طى مى كنند; بلكه با معيارهاى منطقى به حقانيت هر دينى كه رسيديم، سعادت و حقيقت را از آنِ او خواهيم دانست; يعنى بعد از اثبات ضرورت دين و نبوّت عامه، به حقانيت نبوت خاصه مى پردازيم و اما براى اثبات حقانيت نبوت يك نبى، راه هايى وجود دارد كه برخى از آن ها عبارتند از:

1) گفته هاى وى با عقل تباين و تعارض نداشته باشد.

2) در ميان گفته هاى وى تناقض گويى نباشد.

3) بر اساس ادعاى خود، انسان را به هدف عالى رسانده و نيازهاى ادعا شده ى او را بر طرف كند.

4) از طريقى مانند معجزه، ارتباط خود را با عالم غيب اثبات كند.

البته اين بحث كه حقانيت يك دين به چيست، خود، بحث جدّى و قابل تأملى است كه در اين نوشتار نمى گنجد. در پايان، توصيه اى به روشن فكران دين دار اين سامان دارم كه همانند مسيحيان در جوامع غربى، در مقابل ديدگاه هاى جديد، روى كردى منفعلانه نداشته باشند; براى نمونه در كتاب مقدس مسيحيان، به صراحت، با مسئله ى بسيار زشت و زيان بار هم جنس بازى (hemosexulity) مخالفت شده است.

متفكّران مسيحى نيز در آغاز، مخالفت خود را با اين عمل ناپسند، ابراز و اعلام داشتند; امّا به تدريج، از خوف اين كه در جهان اروپا، عقب مانده معرفى شوند، به جواز آن فتوا دادند و به جاى آن كه در حسن و قبح افعال، از متون مقدس دينى خود الهام گيرند، از حسن و قبح جوامع مدد جستند و از اين رو در مسائلى چون خداگرايى، درد جاودانگى، روح، آزادى، حقوق زنان، حتّى اهل دين نيز گرفتار آفت ها و بيمارى ها شدند.

از خداى سبحان، هدايت تمام انسان ها از جمله روشن فكران دين دار جامعه را خواهانيم.

[1] . نقد و نگرش به فرهنگ اصطلاحات علمى، اجتماعى، ص 226.

[2] . همان، ص 49.

[3] . مايكل پترسون و ديگران، عقل و اعتقاد دينى، مترجمان احمد نراقى، ابراهيم سلطانى. (تهران: انتشارات طرح نو، 1376)، ص 402.

[4] . دين پژوهى، ترجمه ى بهاءالدين خرمشاهى، دفتر دوم، (تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1373)، ص ص 339 و 340.

[5] . مايكل پترسون و ديگران، عقل و اعتقاد دينى، ص 404.

[6] . عبدالكريم سروش، صراط هاى مستقيم، (تهران: موسسه ى فرهنگى صراط، 1377)، ص 71 ـ 202.

[7] . عقل و اعتقاد دينى، ص 414 - 415; نيز ر. ك: دين پژوهى، دفتر دوم، ص 340.

[8] . دين پژوهى، ص 341.

[9] . مايكل پترسون و ديگران، عقل و اعتقاد دينى، ص 418.

[10] . ر. ك: فلسفه دين، ص 238 و دين پژوهى، ص 302.

[11] . ر. ك: مجله ى كيان: چگونه مى توان تنوع اديان را تبيين كرد، شماره ى 28.

[12]_ ichads glyn.

[13]_ towads a theology ofeligions.

[14]_ ninian smat.

[15]- wilfed cant well smith.

[16]_aimund & panikka .

[17] . فصل نامه ى حوزه و دانشگاه، سال اول، شماره ى 1، ص 62; نيز همان، سال دوم، شماره ى 6، ص 83 به بعد.

[18] . سوره ى زمر، آيه ى 18.

[19] . سوره ى بقره، آيه ى 170.

[20] . سوره ى بقره، آيه ى 73.

[21] . سوره ى بقره ، آيه ى 164.

[22] . سوره ى يونس، آيه ى 100.

[23] . سوره ى انفال، آيه ى 22.

[24] . سوره ى نحل، آيه ى 125.

[25] . سوره ى عنكبوت، آيه ى 46.

[26] . سوره ى هود، آيه ى 32.

[27] . سوره ى بقره، آيه ى 259.

[28] . مصنفات الشيخ المفيد، ج5، ص 69.

[29] . المحجة البيضاء فى تهذيب الاحياء، ج 5، ص ص 8 ـ 207 و احياء علوم الدين، ج 3، ص ص 8 ـ 116 و بحارالانوار، ج 2، باب ماجاء فى تجويز المجادله و المخاصمه، ص ص 140 ـ 125.

[30] . سوره ى انعام، آيه ى 108.

[31] . سوره ى حج، آيه ى 3.

[32] . سوره ى غافر، آيه ى 5.

[33] . سوره ى انفال، آيه ى 6.

[34] . سوره ى آل عمران، آيه ى 71.

[35] . سوره ى آل عمران، آيه ى 61.

[36] . سوره ى آل عمران، آيه ى 66.

[37] . غرر الحكم، ص 85.

[38] . غرر الحكم، ج 1، ص 383.

[39] . غرر الحكم، ج 1، ص 383.

[40] . تصنيف غرر الحكم، ص 86.

[41] . همان، ص 87.

[42] . پيشين.

[43] . سوره ى نمل، آيه ى 66.

[44] . سوره ى هود، آيه ى 10.

[45] . سوره ى جاثيه، آيه ى 32.

[46] . سوره ى ابراهيم، آيات 10 ـ 9.

[47]_ w. e. hocking.

[48] . مجله ى حوزه و دانشگاه، شماره ى 1، ص 62.

[49] . براى اطلاع بيش تر، ر.ك: نور من ال گيسلر، فلسفه دين، ترجمه ى حميد رضا آيت اللهى، (تهران: انتشارات حكمت)، ج 1، ص ص 39 به بعد.

[50]_ m.m. thomas.

[51]_ stanley.j. samatha.

[52]_ paul oevanadan.

[53] . فصل نامه ى حوزه و دانشگاه، شماره ى اول.

[54] . ر.ك: دكتر سيد محمد نقيب العطلس، اسلام و دنيوى گرى (سكولاريسم)، ترجمه ى احمد آرام.

[55]_ w.a. chstian.

[56]_ meaningand tuth ineligion.

[57] . ر.ك: جان هيك، فلسفه دين، ترجمه ى بهرام راد، ص ص 232 ـ 226.

[58]_ wilfed cant well smith.

[59] . ر.ك: فلسفه دين، ص 232 به بعد.

[60] . ر.ك: مجله ى كيان، سال پنجم، شماره ى 28.

[61] . قبض و بسط تئوريك شريعت،ص294ـ167و ص8 ـ296; محمد مجتهد شبسترى، هرمنوتيك، كتاب و سنت،ص32 ـ 16.

[62] . سوره ى حديد، آيه ى 25.

[63] . سوره ى نحل، آيه ى 89.

[64] . سوره ى بقره، آيه ى 230.

[65] . سوره ى بقره، آيه ى 256.

[66] . نهج البلاغه، خطبه 198.

[67] . نهج البلاغه، خطبه 125.

[68] . نهج البلاغه، خطبه 158.

[69] . نهج البلاغه، خطبه ى 147.

[70] . سوره ى فاتحه، آيه ى 6.

[71] . سوره ى انعام، آيه ى 153.

[72] . سوره ى مريم، آيه ى 43.

[73] . سوره ى سباء، آيه ى 6.

[74] . علامه ى مجلسى، بحار الانوار، ج 21، ص 116

[75] . علامه ى مجلسى، همان، ج 18، ص 146، ح 7.

[76] . همان، ج 9 ص 69.

[77] . همان، ج 1، ص 36.

[78] . همان، ج 21، ص 341، و باب 32.

[79] . همان، ج 9، ص 182، ح 10.

[80] . همان، ج 27، ص 238، ح 60.

[81] . همان، ج 23، ص 123، ح 47.

[82] . همان، ج 6، ص 286، ح 7.

[83] . همان، ص 27.

[84] . حق اليقين، ص 189.

[85] . بحار الانوار، ج 27، ص 74.

[86] . همان، ج 46، ص 306، ح 1.

[87] . ميزان الحكمه، ج 4، ص 465.

[88] . همان، ج 4 ص 464.

[89] . بحار الانوار، ج 35، ص 397 و ج 23، ص 318.

[90] . همان، ج 25، ص 208 و ج 35، ص 383.

[91] . همان، ج3، ص 281.

[92] . راغب اصفهانى، مفردات الفاظ القرآن،(مكتبه المرتضويه لاحياء آثار الجعفريه)، ص 133.

[93] . بحار الأنوار، ج 9، ص 337.

[94] . همان، ج 6، ص 109.

[95] . همان، ج 5، ص 8.

[96] . همان، ج 5، ص 118.

[97] . همان، ج 2، ص 288.

[98] . ر. ك: همان، ج 8، ص210.

[99] . سوره ى مائده، آيه ى 64.

[100] . سوره ى مائده، آيه ى 18.

[101] . سوره ى بقره، آيه ى 120.

[102] . سوره ى توبه، آيه ى 30.

[103] . سوره ى توبه، آيات 32 ـ 31.

[104] . سوره ى نساء، آيه ى 171.

[105] . سوره ى نساء، آيه ى 153.

[106] . سوره ى آل عمران، آيات 69 تا 72.

[107] . سوره ى مائده، آيه ى 51.

[108] . سوره ى مائده، آيه ى 73.

[109] . بحار الأنوار، ج 24، ص 336، ح 59.

[110] . همان، ج 10، ص 44، ح1 و ج 16، ح 33، ص 347.

[111] . همان، ج 52، ص 340، ح 9.

[112] . سوره ى فرقان، آيه ى 1.

[113] . سوره ى انبياء، آيه ى 107.

[114] . سوره ى انعام، آيه ى 19.

[115] . سوره ى نساء، آيه ى 79.

[116] . سوره ى اعراف، آيه ى 158.

[117] . سوره ى سبا، آيه ى 28.

[118] . سوره ى شعراء، آيه ى 214.

[119] . ابن اثير الكامل، ج 2، ص 61.

[120] . آيت اللّه احمدى ميانجى، مكاتيب الرّسول، ج 1، ص 90.

[121] . سوره ى آل عمران، آيه ى 97.

[122] . سوره ى لقمان، آيه ى 6.

[123] . سوره ى مائده، آيه ى 51.

[124] . سوره ى مائده، آيه ى 57.

[125] . سوره ى مائده، آيه ى 54.

[126] . سوره ى آل عمران، آيه ى 184.

[127] . سوره ى نساء، آيه ى 14.

[128] . سوره ى نساء، آيه ى 59.

[129] . سوره ى توبه، آيه ى 63.

[130] . سوره ى بقره، آيه ى 39.

[131] . شيخ صدوق(ره)، توحيد، باب ثواب الموحدين و العارفين، حديث 5.

[132] . همان، حديث 7.

[133] . همان، حديث 10.

[134] . همان، حديث 11.

[135] . همان، حديث 18.

[136] . همان، حديث 23.

[137] . سوره ى آل عمران، آيه ى 85.

[138] . مرتضى مطهرى، عدل الهى، ص 300.

[139] . مجله ى كيان، صراط هاى مستقيم، ص 11.

[140] . سوره ى توبه، آيه ى 106.

[141] . سوره ى نساء، آيه ى 159.

[142] . ر. ك: علامه ى طباطبايى، الميزان، ج 5، ص 141; مجمع البيان، ج 2، ص 137. ذيل آيات 48 ـ 41 سوره ى مائده.

[143] . سوره ى آل عمران، آيه ى 110.

[144] . سوره ى يوسف، آيه ى 106.

[145] . سوره ى دخان، آيه ى 39.

[146] . سوره ى روم، آيه ى 42.

[147] . سوره ى نحل، آيه ى 83.

[148] . سوره ى شعراء، آيه ى 8.

[149] . سوره ى هود، آيه ى 119.

[150] . ر. ك: راهنما شناسى، ص 360 ـ 656.

[151] . سوره ى بقره، آيه ى 62.

[152] . ر.ك: راهنما شناسى، ص ص 359 ـ 355.

[153] . فصل نامه ى حوزه و دانشگاه، شماره ى اول، ص 62.andisheqom