ولى به دلايلى از جمله ضعف ادلّه و شواهد ارايه شده، جزئيّت تئورى هاى آنان واكنش هاى چندانى ببار نياورد و مفسران متون مقدس در مقابله با آن ديدگاه ها، به راحتى با توجيه و تأويل آيات، كتب آسمانى خود را از چالش و ستيز ميان علم و دين مى رهاندند; براى نمونه، آنان با پيدايش هجوم هيوم و كانت نسبت به براهينى چون برهان اتقان صنع، به دفاع از آن مى پرداختند و در نهايت، از پذيرش عموم پاسدارى مى كردند; ولى با ظهور تئورى تكاملى داروين و تفسير تغييرات عالم طبيعت با عنصر تنازع بقا و در نتيجه، انتخاب طبيعى و انتقال صفات اكتسابى به نسل هاى بعدى و تبدّل انواع گذشته به انواع جديد و در نهايت، انشقاق جان داران فعلى از موجودات تك سلولى گذشته و نيز خويشاوندى انسان با شاخه هاى ديگر از جان داران و به طور خلاصه، ارايه ى نظريه ى ترانسفورميسم، اصول و اركان ذكر شده، ضربه ى هولناكى به انديشه ى دينى در اروپا وارد ساخت كه موج اين انفجار، جهان اسلام را نيز در برگرفت و بيش از يك قرن است كه دو جبهه از انديشه ها را در عرصه ى نزاع، مقابل هم قرار داده است.

اينك به برخى از لوازم و پى آمدهاى اين تئورى مى پردازيم تا در نهايت بتوانيم در باره ى چالش و ستيزى كه برخى از انديشمندان ادعا كردند، به داورى بپردازيم.

الف. تعارض داروينيسم با خدا شناسى

همان گونه كه گفته شد، در باره ى پيدايش انواع، دو فرضيه وجود دارد:

يكى فرضيه ى ثبات انواع كه به خلقت مستقل و پيدايش ناگهانى قائل است; دوم، فرضيه ى تبدّل انواع كه با اشتقاق موجودات از يك ديگر نظر دارد. حال، سخن در اين است كه آيا مى توان نظريه ى ثبات انواع را موافق خدا شناسى و فرضيه ى تبدل انواع را نافى آن دانست.

برخى چنين ادعا مى كنند كه تئورى داروين، با برهان اتقان صنع[46] يا هدف شناختى[47] تعارض دارد; به گونه اى كه نمى توان با اين برهان كه مهم ترين برهان براى خدا شناسى است، به اثبات وجود خدا پرداخت. بدون شك، برهان اتقان صنع در كنار براهين هستى شناختى[48] و جهان شناختى،[49] يكى از مهم ترين براهين سه گانه ى كلاسيك به شمار مى رود.

خلاصه ى اين برهان چنين است:

جهان، نمايان گر نظم هدف مند (طرح و تدبير و انطباق) است; بنا بر اين، بايد پديد آورنده ى آن طراح هوش مند يا مدبر حكيم باشد. مشخصه ى عمده ى نظم هدف مند اين است كه مفهوم روندها و ساختارهايى را پيش مى كشد كه به نحوى با هم تناسب يافته اند تا نتيجه ى خاصى را به بار آورند.

ويليام پيلى (williampaley / 1743 ـ 1805.م) متكلم و فيلسوف انگليسى، در تبيين اين برهان مى گويد:

اگر كسى در جزيره ى برهوتى يك ساعت پيدا كند، حق دارد چنين بينديشد كه موجودى هوش مند آن را ساخته است. طبق نظريه ى تكامل، ساختارهاى ارگانيك امروز بر اثر فرايندهاى صرفاً طبيعى، از بطن ارگانيسم هاى بسيار ساده تر بر آمده اند; بنا بر اين نظريه، دو عامل نقش عمده اى را ايفا مى كنند:

1 ـ جهش يا موتاسيون (mutation);

2 ـ فراوانى جمعيت.

جهش يا موتاسيون وقتى رخ مى دهد كه يك جانور نوزاد، در موردى با پدر و مادرش فرق پيدا مى كند; به نحوى كه اين فرق را به نسل خويش هم منتقل مى سازد و آن ها نيز آن را به ديگران انتقال مى دهند. همه ى همّ و غم داروين اين است كه فقط توضيح دهد كه چگونه ارگانيسم هاى پيچيده از دل ارگانيسم هاى ساده تر پديد مى آيند.[50]

براى تبيين برهان نظم، تقريرها و روايت هاى مختلفى ذكر كرده اند. به گفته ى آيسلى، داروين برهان اتقان صنع را ابطال نكرد; بلكه فقط روايت ساعت ساز و ساعتِ اين برهان را رد كرده است.[51]

شايد بدين جهت است كه وى در پاره اى از آثارش، قوانين تكامل حيات را آفريده ى خداوند معرفى مى كند ولى بعضى از انواع پديد آمده از تكامل را محصول اتفاق دانسته است; نه طرح و تدبير قبلى.[52]

البته توجه به اين نكته لازم و ضرورى است كه از نوشته هاى داروين به دست مى آمد كه مراد وى از اتفاق، جهل و نادانى نسبت به علل و عوامل پديد آورنده ى پديده است; گرچه وى با اصل غايت مدارى و هدف محورى نيز مخالفت شديد مىورزيد. به هر حال، برخى از انديشمندان بر آن شدند كه در تفسير رابطه ى طبيعت و خداوند بگويند كه آفريدگار از طريق تكامل عمل مى كند و طرحى تدبير مى كند كه به تدريج گشايش و گسترش مى يابد.[53]

از طرف ديگر، كسان ديگرى پيدا شدند تا در موقع انتشار كتاب «منشا انواع» چنين اظهار كنند كه در جريان تحول، خداوند از كار خلقت تسكين يافته است و به نام قوانين لايتغير، از اداره ى عالم معاف گرديده است.[54]