در اينجا به دو نكته بايد توجه داشت‌

1- با اينكه خداوند مكان و محلى ندارد و مخصوصا با توجه به اينكه در اين جهان نيز همه جا هست و از ما به ما نزديكتر است موجب شده كه مفسران در تفسير إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً در آيه فوق و آيات ديگر قرآن تفسيرهاى گوناگون كنند.

گاهى گفته مى‌شود منظور اين است به سوى پاداش و جزاى خدا باز مى‌گرديد.

و شايد بعضى از جاهلان اين تعبير را دليلى بر تجسم خداوند در قيامت بدانند كه بطلان اين عقيده واضحتر از آن است كه نياز به بيان داشته باشد.

اما آنچه با دقت در آيات قرآن به دست مى‌آيد اين است كه عالم حيات و زندگى همچون كاروانى است كه از جهان عدم به حركت در آمده، و در مسير بى انتهاى خود به سوى بى نهايت كه ذات پاك خدا است پيش مى‌رود، هر چند مخلوقات محدودند و محدود هرگز بى نهايت نخواهد شد ولى سير او به سوى تكامل نيز متوقف نمى‌گردد، حتى پس از قيام قيامت باز اين سير تكاملى ادامه مى‌يابد (چنان كه در بحث معاد شرح داده‌ايم) [1] قرآن مى‌گويد يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‌ رَبِّكَ كَدْحاً:" اى انسان تو با تلاش و كوشش به سوى پروردگارت پيش ميروى".

و نيز مى‌گويد" يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى‌ رَبِّكِ‌":" اى روحى كه در پرتو ايمان و عمل صالح به سر حد آرامش و اطمينان رسيده‌اى به سوى پروردگارت بازگرد".

و از آنجا كه آغاز اين حركت از ناحيه آفريدگار شروع شده و نخستين جرقه حيات از او پديد آمده و اين حركت تكاملى نيز به سوى او است تعبير به‌

[1] براى توضيح بيشتر به كتاب معاد و جهان پس از مرگ مراجعه كنيد.