در آيه اول و آخر اين موضوع ديده نمى‌شود.

فخر رازى در اين زمينه چنين توضيح مى‌دهد: عدم ذكر آن در نخستين آيه ممكن است به خاطر آن باشد كه آيه اول و دوم كه پشت سر هم قرار گرفته و هر دو از آيات انفسى سخن مى‌گويد و يكسان است.

و در آخرين آيه، مطلب به قدرى وضوح پيدا كرده كه ديگر نياز به توضيح بيشتر و تاكيد بر تعقل و تفكر نيست‌ [1] جالب اينكه نخست سخن از" تفكر" به ميان مى‌آورد، سپس از" علم" چرا كه تفكر پايه و زمينه‌ساز علم است بعد از آن سخن از" گوش شنوا" است چرا كه در پرتو علم و آگاهى انسان آماده شنيدن و پذيرش حق مى‌شود، همانطور كه قرآن ميگويد: فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ‌:" به بندگانم بشارت ده آنانى كه سخنان را مى‌شنوند و از بهترين آنها پيروى مى‌كنند" (سوره زمر آيه 18).

و در آخرين مرحله سخن از" عقل" است چون آنها كه گوش شنوا دارند سرانجام به مرحله عقل كامل خواهند رسيد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه در ذيل نخستين آيه سخن از آغاز آفرينش انسان و انتشار نسل او در زمين است (ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ‌).

و در آخرين آيه نيز سخن از خروج و نشور انسانها در قيامت است (إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ‌).

اولى آغاز است و آخرى انجام.

3- شگفتيهاى عالم خواب‌

با تمام بحثهايى كه دانشمندان پيرامون خواب و ويژگيهاى آن كرده‌اند باز

[1] تفسير كبير فخر رازى ذيل آيات مورد بحث.