مقيد مى‌سازد [1] به اين ترتيب مفهوم" شاكله" هيچگونه اختصاصى به طبيعت ذاتى انسان ندارد، لذا مرحوم" طبرسى" در" مجمع البيان" دو معنى براى آن ذكر كرده است، طبيعت و خلقت و نيز طريقه و مذهب و سنت (چرا كه هر يك از اين امور انسان را از نظر عمل به نحوى مقيد ميسازد).

و از اينجا روشن مى‌شود آنها كه آيه فوق را دليلى بر حكومت صفات ذات بر انسان گرفته‌اند و آن را دليلى بر جبر مى‌پندارند، و در اين راه تا آنجا پيش رفته‌اند كه به تربيت و تزكيه اعتقاد ندارند، تا چه حد در اشتباهند.

اين طرز تفكر كه به علل مختلف سياسى و اجتماعى و روانى كه در مباحث جبر و اختيار آورده‌ايم بر ادبيات بسيارى از ملتها حكومت مى‌كند و براى توجيه نارساييهاى خود به آن متوسل مى‌شوند از خطرناكترين اعتقاداتى است كه مى‌تواند يك جامعه را به ذلت و زبونى بكشاند، و در حال عقب افتادگى، سالها يا قرنها نگاه دارد.

درست در شعر زير كه بيانگر اين تفكر در مساله تعليم و تربيت است بينديشيد:

اگر براستى اين منطق، زير بناى مسائل تربيتى و اجتماعى قرار گيرد، بيهوده بودن هر گونه تعليم و تربيت، اجتناب ناپذير خواهد بود.

و به همين دليل ما معتقديم مسلك جبر هميشه دستاويزى براى سلطه‌هاى استعمارى بوده تا به اين وسيله از واكنشهاى شديد مردمانى كه به زنجير كشيده‌

[1] مفردات راغب ماده" شكل".