زبان حال را بيان مى‌كند.

پاسخ به يك سؤال‌

ولى در اينجا يك سؤال باقى ميماند و آن اينكه اگر منظور از تسبيح و حمد حكايت نظام آفرينش از پاكى و عظمت و قدرت خدا است، و" صفات سلبيه" و" ثبوتيه" او را شرح مى‌دهد پس چرا قرآن مى‌گويد شما حمد و تسبيح آنها را نمى‌فهميد؟ اگر بعضى نفهمند حد اقل دانشمندان كه مى‌فهمند.

ولى اين سؤال دو پاسخ دارد:

نخست اينكه روى سخن با اكثريت مردم نادان و مخصوصا مشركان است و دانشمندان با ايمان كه در اقليت قرار دارند از اين عموم، مستثنا هستند كه هر عامى استثنايى دارد.

ديگر اينكه آنچه ما از اسرار اين عالم مى‌دانيم در برابر آنچه نمى‌دانيم همانند قطره‌اى است در برابر دريا و ذره كاهى است در مقابل يك كوه عظيم، كه اگر درست بينديشيم حتى نام علم و دانش نمى‌توان بر آن گذاشت.

بنا بر اين در واقع ما تسبيح و حمد اين موجودات را هر چند دانشمند باشيم نمى‌شنويم چرا كه آنچه را مى‌شنويم تنها يك كلمه است از يك كتاب بزرگ و روى اين حساب مى‌توان به صورت يك حكم عمومى خطاب به همه جهانيان گفت شما تسبيح و حمد موجودات عالم هستى را كه به زبانحال دارند درك نمى‌كنيد، زيرا آنچه درك مى‌كنيد بقدرى ناچيز است كه به حساب نمى‌آيد.

3- بعضى از مفسران نيز احتمال داده‌اند كه حمد و تسبيح عمومى موجودات در اينجا تركيبى از زبان" حال" و" قال" يا به تعبير ديگر" تسبيح تكوينى" و" تشريعى" باشد، چرا كه بسيارى از انسانها و همه فرشتگان از روى درك‌