است از تكذيب كردنش كه ريشه و ماده اصلى كفر است.

هشتم- اينكه در كلام مضافى حذف شده و تقدير چنين بوده: و بدا لهم وبال ما كانوا ... و معلومشان شد وبال كفر و گناهى كه پنهان مى‌داشتند و گريبانگيرشان گشت عقاب آن، و لذا به ناله درآمده آرزو كردند كه اى كاش روزى از اين عذاب نجات يافته و بار ديگر به دنيا برمى‌گشتند و ديگر به آيات خدا تكذيب ننموده ايمان به خدا را ترك نكرده و كارشان به اينجا نمى‌كشيد.

و هيچ يك از اين احتمالات در نظر ما رجحانى ندارد، احتمالى كه از همه راجح‌تر است، احتمال نهم است:

نهم- اينكه در روز قيامت براى هر يك از كفارى كه اين آيه در حق آنان و امثال آنان نازل شده، تمامى افعال قبيحى كه در دنيا پنهانش مى‌داشتند ظاهر مى‌شود، چه آن قبائحى كه در نظر خودشان قبيح بوده و چه آن افعالى كه در نظر بينندگان زشت بوده است.

اين بود احتمالاتى كه صاحب المنار در كتاب خود در باره آيه مورد بحث نقل كرده، و پس از آن مختار و نظر خود را گفته، و سپس در خلال كلام طويلى آيه را كه تنها در باره رؤساى كفار است تعميم داده و گفته است كه آيه شريفه، پيروان و مقلدين آنان و همچنين منافقين و اهل فسق و هر كسى را كه گناه مرتكب مى‌شده و از مردم پنهان مى‌داشته و يا واجبات را ترك مى‌كرده و به عذرهاى بدتر از گناهى معتذر مى‌شده و حقيقت حال را پنهان مى‌داشته‌اند، شامل مى‌شود.[1] خوانندگان محترم اگر در مطالبى كه ما در معناى آيه گذرانديم تامل نمايند مى‌توانند به خلل و نقاط ضعف هر يك از اين وجوه و احتمالات واقف شوند. لذا حاجت و نيازى نيست كه ما معترض آن شده و كلام را طول دهيم.

[دروغ گفتن كفار، در آرزوى رجوع به دنيا و عدم تكذيب آيات خدا]

(وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ) اين جمله تاثير ملكات رذيله‌اى را كه در نشات دنيا در دلهايشان رسوخ كرده خاطر نشان مى‌سازد، زيرا آن چيزى كه وادارشان كرد به اينكه آرزوى برگشتن به دنيا و ايمان به آيات خدا و دخول در جماعت مؤمنين كنند همان جلوه نمودن حقى است كه در دنيا ترك نموده بودند، و اينك آن حق با جميع لوازم دوزخى و عذاب اخرويش ظاهر شده است، و اين جلوه كردن رذائل نفسانى در قيافه عذاب خود از مقتضيات نشات آخرت است، كه حقايق غيبى و معنوى هم در آن به صورت عيان جلوه مى‌نمايد، روى اين حساب اگر به فرض‌

[1] تفسير المنار ج 7 ص 353