و نباتات از نظامى كه در اراضى و جو محيط جريان دارد منتفع مى‌شوند، و موجودات زمينى از نظام جارى در آسمانها و آسمانى‌ها از نظام جارى در موجودات زمين استمداد مى‌جويند، پس تمامى موجودات داراى نظام متصلى هستند كه هر نوعى از انواع را به سوى سعادت خاصه‌اش سوق مى‌دهد، اينجاست كه فطرت سليم و شعور زنده و آزاد ناگزير مى‌شود از اينكه بگويد:

نظامى به اين وسعت و دقت جز به تقدير خدايى عزيز و عليم و تدبير پروردگارى حكيم و خبير صورت نمى‌گيرد.

و نيز ناچار است بگويد: اين تقدير و تدبير جز به اين فرض نمى‌شود كه هويت و اعيان و خلاصه ذات هر موجود را در قالبى ريخته باشد كه فلان فعل و اثر مخصوص از او سر بزند در هر منزل از منازلى كه در طول مسيرش برايش تعيين شده همان نقشى را كه از او خواسته‌اند بازى كند، و در منزلى كه به عنوان آخرين منزل و منتها اليه سيرش تعيين گرديده متوقف شود، و همه اين مراحل را در ميان سلسله علل و اسباب در پيش روى قائد قضا و به دنبال سائق قدر طى نمايد.

اينك چند آيه به عنوان نمونه از آياتى كه گفتيم اين معانى را افاده مى‌كند ايراد مى‌شود:(لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ)[1]،(أَلا لَهُ الْحُكْمُ)[2]،(وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيها)[3]،(وَ اللَّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ)[4]،(هُوَ قائِمٌ عَلى‌ كُلِّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ)[5].

اينها نمونه‌اى است از آن آياتى كه گفتيم قرآن كريم در آن آيات از جهت دوم يعنى جهت نظامى كه در عالم برقرار است بر وجود صانع استدلال مى‌كند. حال آيا جا دارد كسانى كه خود را داناى به معانى قرآن مى‌دانند آياتى به اين صراحت و روشنى را از معانى روبراهش به اين معنا برگردانند كه خداوند سبحان ذوات موجودات را با خصوصيات و شخصيات آنها آفريده و خود در گوشه‌اى عزلت گزيده، و جز اين هم نمى‌توانست بكند كه در كمينگاه خود نشسته ببيند اين موجودات پس از شروع به سير و تفاعل در يكديگر و به كار بردن عليت و معلوليت و فعل و انفعالى كه مستقل در آنند چه مى‌كنند، و در انتظار روز فنا و از كار افتادن آنها حساب عمل يك يك آنها را نگه دارد تا پس از نابود شدن دو باره به خلقت جديدى به‌

[1] آفرينش عالم و تدبير امور آن از او است. سوره اعراف آيه 54

[2] آگاه باشيد كه حكم تنها و تنها از آن او است. سوره انعام آيه 62

[3] براى هر موجودى جهت و مقصدى است كه به سوى آن رهسپار است. سوره بقره آيه 148

[4] خداوند حكم مى‌كند، و كسى هم نيست كه حكمش را عقب اندازد. سوره رعد آيه 41

[5] او بر هر نفسى به آنچه كه مى‌كند قائم است. سوره رعد آيه 33