توحيد زده و بگوييم: خداوند دليلى بر اين ادعاى شما نازل نكرده و در نتيجه برهان را به صورت قياس استثنايى هم درآوريم.

گر چه قياسى كه در آيه به كار برده شده، قياس استثنايى مصطلح نيست، و جمله اخير هم گفتيم كه تتمه قياس است. و ليكن خصوص همين جمله را اگر به تحليل منطقى ببريم به صورت قياسى استثنايى درمى‌آيد كه در آن نقيض مقدم استثنا شده تا نقيض تالى را نتيجه دهد، و تقدير آن چنين مى‌شود: اگر از ناحيه خداوند دليلى بر قدرت بت‌ها و ارباب انواع بر ضرر زدن رسيده بود، البته ترس از آنها جا داشت، و ليكن چون دليل نرسيده پس اين ترس از ضرر بت‌ها و بت‌پرستى شما بيجا و بى مورد است . و ناگفته پيداست كه چنين قياسى مفهوم نداشته و شبهه مزبور در آن راه ندارد.

اين است پاسخ شبهه مزبور، نه اينكه مانند بعضيها شبهه را پذيرفته آن گاه در صدد جواب و چاره‌جويى برآمده و بگوييم: جمله‌(ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطاناً) به منظور تهكم و استهزا ذكر شده، يا بگوييم وصف مزبور مانند وصفى كه در آيه‌(وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ)[1] است و صرفا براى اشاره به اين است كه وصف مزبور به طور كلى وصف لازم و لا ينفك شركا است، يا چاره‌جويى ديگرى كنيم.

حرف با در جمله‌(لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ) براى معيت و يا براى سببيت است. و علت اينكه صريحا نفرمود: كدام يك از من و شما بلكه به طور كنايه گفت: كدام يك از ما دو طايفه براى اين بود كه كمتر عصبيت آنان تحريك شود، و نيز دلالت كند بر اينكه اختلاف بين او و قومش اختلاف در مهمترين اصول عقايد و در ريشه معارف دينى است، و به هيچ وجه او و قومش نمى‌توانند ائتلاف نمايند.

(الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ) در آيه قبلى ابراهيم (ع) در خلال حجتى كه عليه مشركين اقامه كرده بود از آنان پرسيد: كداميك از من و شما سزاوارتريم به ايمنى و نترسيدن؟ اينك در اين آيه خودش جواب مى‌دهد. و چون جواب بديهى و روشن بوده، از شدت وضوح، خود خصم نيز آن را قبول داشته، و معلوم است كه در اينگونه سؤالات لازم نيست كه سؤال كننده در انتظار جواب طرف باشد، بلكه از آنجايى كه احتمال مخالفت نمى‌دهد مى‌تواند خودش جواب را بگويد.

[1] سوره مؤمنون آيه 117