شى‌ء كوتاهيهاى گوناگونى است كه نفى شده، و خلاصه معنا اينكه: چيزى نيست كه رعايت حال آن واجب و قيام به حق آن و بيان آن لازم باشد، مگر اينكه ما آن را در اين كتاب رعايت نموده و در امر آن كوتاهى نكرده‌ايم، پس كتاب ما تام و كامل است.

[چند احتمال در معناى كتاب در (ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ‌ءٍ) ]

و در معناى كتاب دو احتمال هست: يكى اينكه مراد از آن لوح محفوظى باشد كه خداى سبحان در مواردى از كلام خود آن را كتابى ناميده كه تمامى اشيايى كه بوده و هست و خواهد بود، در آن نوشته شده است. بنا بر اين احتمال، معناى آيه چنين مى‌شود: اين نظامها كه در حيوانات جارى است و نظير نظام انسانى است، نظامى است كه عنايت خداى سبحان واجب دانسته كه انواع حيوانات را بر طبق آن ايجاد نمايد، تا برگشت خلقتش به عبث نبوده و وجود حيوانات عاطل و بى فايده نباشد، و تا آنجا كه مى‌توانند و لياقت قبول كمال را دارند از موهبت كمال بى بهره نمانند.

و بنا بر اين احتمال، آيه شريفه آن معنايى را به طور خصوص مى‌رساند كه آيه شريفه‌(وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً)[1] و آيه شريفه‌(ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها إِنَّ رَبِّي عَلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ)[2] آن را به طور عموم مى‌رساند.

دوم اينكه مراد از آن، همين قرآن باشد، به شهادت اينكه در چند جا از كلام مجيدش قرآن را كتاب ناميده است. و در اين صورت معناى آيه چنين مى‌شود: قرآن مجيد از آنجايى كه كتاب هدايت است و بنايش بر اساس بيان حقايق و معارفى نهاده شده كه چاره‌اى در ارشاد به حق صريح جز بيان آن نيست، از اين جهت، در اين كتاب، در بيان جميع آنچه كه در سعادت دنيا و آخرت آدمى دخيل است دريغ و كوتاهى نشده است. هم چنان كه آيه‌(وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ)[3] هم همين مضمون را افاده مى‌كند.

و از جمله مطالبى كه آگهى بر آن براى مردمى كه مى‌خواهند از امر معاد مطلع شوند، لازم و ضرورى است، اين است كه چگونگى ارتباط حشر و بعث دسته جمعى را با تشكلشان در صورت امت در دنيا بدانند، چنان كه اين حال را در خودشان و در ساير حيوانات نيز مى‌بينند، و دقت در اين امر علاوه بر كمك در فهم معاد آدمى را در توحيد خداى تعالى و قدرت و عنايت‌

[1] و عطاء پروردگارت چنان نيست كه از محل قابلى دريغ شود. سوره اسراء آيه 20

[2] هيچ جنبده‌اى نيست مگر اينكه او قاهر بر او و مالك او است، به درستى كه پروردگار من بر صراط مستقيم است. سوره هود آيه 56

[3] ما نازل كرديم كتاب را بر تو در حالى كه براى هر حقيقتى بيان است. سوره نحل آيه 89