( وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً) ...(قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ، قالَ هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ، إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ )[1]، در اين باب آيات ديگرى نيز هست.

و سخن كوتاه اينكه اين عطايا و بخششهاى الهى كه به نوع انسانها و بر حسب اختلاف استعداد آنها شده، از آنجا كه در زمان‌هاى مختلف اختلاف داشته و نيز از آنجا كه شريعت و سنت الهى كه براى تكميل و تتميم سعادت انسان‌ها در زندگى واجب الاجراء شده و نيز از آنجا كه همه اين شريعت‌ها امتحان‌هايى است الهى كه در اثر اختلاف استعدادهاى بشر و تنوع آن مختلف مى‌شود، لا جرم اين نتيجه به دست مى‌آيد كه شريعتها نيز بايد مختلف باشند و بدين جهت است كه خداى تعالى اختلاف شرعه و منهاج را اينطور تعليل فرموده: كه چون اراده من تعلق گرفته به امتحان شما و ريز و درشت كردن شما و اين امتحان را در نعمت‌هايى كه به شما انعام كرده‌ام انجام مى‌دهم، توجه فرمائيد:( لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ .)

بنا بر اين معناى آيه- و خدا داناتر است- اينطور مى‌شود كه: لكل امة جعلنا منكم، براى هر امتى از شما انسان‌ها قرار داديم ، به جعل تشريعى نه تكوينى به عبارت ساده‌تر: براى هر امتى از شما شرعه و منهاج و يا به عبارتى سنت و روش زندگى معين كرديم: و لو شاء اللَّه لاخذكم امة واحدة و شرع لكم شريعة واحدة .

و اگر مى‌خواست همه شما را يك امت به حساب مى‌آورد و يك شريعت براى اولين و آخرين شما تشريع مى‌كرد و ليكن چنين نكرد بلكه براى هر امتى از شما شريعتى تشريع كرد تا شما را در آنچه از اين نعمت‌هاى مختلف ارزانى داشته بيازمايد.

آرى اختلاف نعمت اختلاف امتحان را مى‌طلبد (هم چنان كه اختلاف پايه معلومات شاگردان كلاسهاى مدرسه، اختلاف امتحان را مى‌طلبد)، و چون غرض اصلى از شرايع،

[1] به ياد آر آن زمان را كه پروردگارت به فرشتگان گفت من بشرى خلق خواهم كرد كه ... ابليس گفت پروردگارا به خاطر اينكه مرا اغواء كردى و گمراهى را سر نوشت من ساختى من در زمين زندگى زمينى را براى بشر فريبنده نموده و همگى آنان را اغواء خواهم كرد، الا آن بندگانت را كه در بندگى خالص باشند، خداى تعالى فرمود: صراط مستقيمى هم كه من بر خود حتم كردم همين است كه تو بر بندگان من دست نيابى مگر آنهايى كه خودشان غوايت و گمراهى را مى‌خواهند و از تو پيروى مى‌كنند و محققا جهنم ميعادگاه همه آنان است. سوره حجر، آيه 43 .