الهامات است.

پس به حكم اين آيات تمامى علومى كه براى انسان حاصل مى‌شود همه و همه هدايت الهى، و به هدايت الهى است، چيزى كه هست به حسب نوع، مختلف است. آنچه از علوم كه مربوط به خواص اشياء خارجى است، طريقى كه خداى سبحان بشر را به آن طريق به سوى آن علوم هدايت مى‌كند طريق حس است، و آنچه از علوم كلى و فكرى كه چون بديهيات عقلى نه ربطى به اعمال خوب و بد انسان دارد و نه ربطى به خواص اشياء، اينگونه علوم را خداى تعالى به تسخير و اعطاء به انسان مى‌دهد، و اين تسخير و اعطاء چنان نيست كه حس بتواند آن را ابطال كند، و يا انسان در حالى از حالات از آن بى نياز شود، قسم سوم علومى است مربوط به اعمال آدمى و اينكه چه اعمالى صالح و چه اعمالى فاسد و فساد انگيز است؟ چه اعمالى تقوا و چه اعمالى فجور است؟ خداى سبحان آن را از طريق الهام و افكندن در دلها و كوبيدن در فطرت به انسان مى‌دهد.

[الهام الهى متوقف است بر درستى و راستى علوم عقليه كليه (بديهيات) و آن نيز متوقف است بر سلامت عقل و فطرت (با تمسك به تقواى دينى)]

و قسم سوم كه در اصل به الهام الهى بر مى‌گردد، تنها زمانى در عمل انسان مفيد واقع گشته و اثرش تمام مى‌شود، كه قسم دوم از علوم انسان درست به دست آمده باشد، و بر درستى و استقامت رشد كرده باشد، (چون بسا مى‌شود كه انسانى در اثر كجرويهاى ممتد، فطرت خداداديش را از دست داده و حتى بديهيات كلى و عقلى را درك نكند) هم چنان كه درك عقلى نيز وقتى حاصل مى‌شود كه عقل به سلامتى خود باقى مانده باشد و آن تا زمانى است كه تقواى دينى و دين فطريش را از دست نداده باشد، به آيات زير توجه فرمائيد:(وَ ما يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ)[1]،(وَ ما يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَنْ يُنِيبُ)[2](وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ كَما لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ)[3](وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ)[4]، يعنى كسى مقتضيات فطرت را ترك نمى‌كند مگر وقتى كه عقلش را تباه كرده و راهى غير از راه عقل را پيش گرفته باشد. اعتبار عقلى و حساب سرانگشتى هم مساعد با ملازمه‌ايست كه گفتيم بين عقل و تقوا بر قرار است، براى اينكه وقتى عقلش و يا به عبارتى نيروى تفكر و نظر انسان آسيب ديد و

[1] و تنها صاحبان عقل متذكر مى‌شوند. سوره آل عمران، آيه 7 .

[2] متذكر نمى‌شود مگر كسى كه توبه كند، و به سوى خدا باز گردد. سوره غافر آيه 13 .

[3] اين مائيم كه دلها و ديدگانشان را مى‌گردانيم به شهادت اينكه در اولين بار ايمان نياوردند.

سوره انعام آيه 110 .

[4] و كسى از كيش ابراهيم متنفر و بى رغبت نمى‌شود مگر آنكه قبلا عقلش را دچار سفاهت و انحراف كرده باشد. سوره بقره، آيه 130 .