هدايت و سببيت بيرون شدن به سوى نور را باطل و نفى نمايد و بفهماند كه سبب حقيقى اين هدايت خداى سبحان است، و اگر در آيه:(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى‌ بِآياتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ)[1]، اخراج را مقيد به اذن خدا نكرده براى اين بود كه امر خارج كن خود مشتمل بر معناى اذن بود، و حاجتى به آوردن اذن نبود.

گفتيم هر جا كه اخراج به رسول خدا و به كتاب خدا منسوب شود اذن خدا در آنجا به معناى رضاى خدا است، و هر جا كه به خود خدا منسوب شود معناى اخراج به اذن او اخراج به علم او خواهد بود، چون كلمه اذن به معناى علم نيز مى‌آيد، گفته مى‌شود فلان اذن به يعنى فلانى علم پيدا كرد به فلان جريان، و از همين باب است آيه شريفه زير كه مى‌فرمايد:

(وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ)[2]، و مواردى ديگر كه حاجت به ذكر آنها نيست.

و اما اينكه در جمله:(وَ يَهْدِيهِمْ إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ) مساله هدايت دوباره عودت داده شده، جهتش اين بود كه جمله و يخرجهم بين جمله مورد بحث و جمله (يَهْدِي بِهِ اللَّهُ‌) فاصله شده بود، از سوى ديگر صراط مستقيم همانطور كه بيانش در سوره فاتحه گذشت راهى است مهيمن و سر آمد بر همه راههاى ديگر خداى تعالى، قهرا هدايت به سوى صراط مستقيم نيز هدايتى مهيمن بر ساير اقسام هدايت است، هدايت‌هايى كه مربوط به سبل جزئى است.

در اينجا سؤالى پيش مى‌آيد و آن اين است كه خواننده عزيز بپرسد اگر صراط مستقيم چنين صراطى بود جا داشت همه جا مانند سوره حمد به صورت معرفه يعنى الصراط المستقيم بيايد، در حالى كه در آيه مورد بحث نكره آمده فرموده:(وَ يَهْدِيهِمْ إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ)- و آنان را به سوى صراطى مستقيم هدايت مى‌كند ، معلوم مى‌شود صراطى مستقيم آن طور كه شما گفتيد يك صراط نيست، در پاسخ مى‌گوئيم نكره آوردن كلمه همه جا به منظور اين نيست كه بفهماند كلمه مصداقى نامعين از مصاديق متعدد است، بلكه گاه مى‌شود كه نكره آوردن صرفا به منظور تعظيم و بزرگداشت مطلب است، و در آيه مورد بحث قرينه مقام دلالت دارد بر اينكه منظور همين تعظيم است.

(لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ) اينها كه چنين سخنى از آنان حكايت شده يكى از سه طائفه‌اى هستند كه سخنان و

[1] ما موسى را نيز به آيات خود گسيل داشتيم و به او امر كرديم كه قوم خودت را از ظلمات به سوى نور خارج كن سوره ابراهيم، آيه 5 .

[2] يعنى اعلامى است از خدا و رسول او. سوره حج، آيه 27 .