مى‌سازد كه حق اشيا بر خداى تعالى يكى اين است كه آنها را تكوينا به سوى كمالى كه بر ايشان مقدر كرده هدايت فرمايد، و خصوص انسان را به سوى كمالش هدايتى تشريعى فرمايد، و شما خوانندگان عزيز در سابق در مباحث نبوت توجه كرديد كه چگونه تشريع داخل در تكوين ميشود و چگونه قضا و قدر بدان احاطه مى‌يابد.

[كمال نوع بشر در گرو يك سلسله افعال اختيارى و ارادى است‌]

آرى از ميان همه انواع موجودات نوع بشر نوعى از وجود است كه امرش تمام نمى‌شود و به كمال نمى‌رسد مگر با يك سلسله افعال اختيارى و ارادى كه آن نيز سر نمى‌زند مگر از اعتقاداتى نظرى و عملى، در نتيجه خصوص اين نوع بايد در تحت قوانين زندگى كند، حال چه قوانين حق و چه باطل، چه خوب و چه بد، پس خدايى هم كه عالم تكوين را راه انداخته بايد براى او از طرفى يك سلسله اوامر و نواهى كه جامع آن را شريعت مى‌ناميم تشريع كند، و از سوى ديگر حوادث اجتماعى و فردى پديد بياورد، تا انسان در برخورد با اين دو آنچه در قوه و استعداد دارد را فعليت دهد، و در آخر يا سعادتمند شود، و يا شقى و بدبخت گردد، و آنچه در باطن و كمون وجودش هست به ظهور برسد، اينجا است كه نام محنت و بلا و امتحان و امثال آن هم بر اين حوادث منطبق مى‌شود، و هم بر اين تشريع.

توضيح اين معنا اينكه هر كس دعوت خدا را پيروى نكند، و در نتيجه خود را مستوجب شقاوت و بدبختى سازد، كلمه عذاب بر او حتمى مى‌شود (البته در صورتى كه به همان حال باقى بماند) و از آن به بعد هر حادثه‌اى كه مورد امر و يا نهى الهى باشد پيش بيايد.

و او با ترك دستور خدا و مخالفت با آن فعليت جديدى از شقاوت پيدا مى‌كند، هر چند كه به وضع موجودش راضى و بلكه مغرور هم باشد، پس اين جز مكر خداوند چيز ديگرى نيست و همان مكر الهى است (چون فرق بين مكر خلق و مكر خالق همين است كه خلق وقتى با كسى دشمنى مى‌كند، دشمنيش را با عملى انجام مى‌دهد كه طرف مقابل ناراحت شود، و به همين جهت هر انسانى از مكر دشمن خود حذر مى‌كند مترجم )، ولى خداى تعالى وقتى مكر مى‌كند به همان چيزهايى مى‌كند كه دشمن خدا آن را سعادت خود مى‌داند، و در نتيجه آنچه تلاش مى‌كند براى رسيدن به هدفى است كه آن را رستگارى خود مى‌داند، ولى عين بدبختى او است و خودش نمى‌فهمد، در اين بابت آيات زير را مورد دقت قرار دهيد.

(وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ)[1].

[1] با خدا دشمنى كردند خدا هم با ايشان دشمنى كرد، و خدا ماهرترين مكر كنندگان است.

سوره آل عمران آيه: 54 .