نمى‌سازد، ما نيز قبول داريم، ليكن اين سخن چيزى را اثبات نمى‌كند، چون ما هم نمى‌گوئيم با حفظ شرايط موجود در جهان احكام اسلام بدون هيچ درد سر جارى شود، البته هر سنتى در هر جامعه‌اى جارى شده ابتدايى داشته يعنى، قبلا نبوده و بعد موجود شده است، و وقتى مى‌خواسته موجود شود البته شرايط حاضر، با آن ناسازگار بوده و آن را طرد مى‌كرده و سنت نو هم با سنت قبليش مبارزه مى‌كرده، و چه بسا بخاطر ريشه‌دار بودن سنت قبلى چند بارى هم شكست مى‌خورده، و دو باره قيام مى‌كرده، تا پس از دو يا سه بار شكست غلبه مى‌يافته و سنت قبلى را ريشه كن مى‌كرده‌اند، و چه بسا اتفاق مى‌افتاده كه در مقابل سنت قبلى توان مقاومت نمى‌آورده‌اند، چون عوامل و شرايط موجود هنوز با آن مساعد نبوده و در نتيجه شكست مى‌خورده و به كلى از بين مى‌رفتند. تاريخ خود شاهد بر اين معنا است و از اين پيروزيها و شكست‌ها (چه در سنت‌هاى دينى، و چه دنيوى، و حتى در مثل نظام دموكراتيك و اشتراكى) نمونه‌ها دارد.

مثلا نظام و سنت دموكراتيك (كه در دنياى امروز سنت پسنديده است) بعد از جنگ جهانى اول در روسيه شكل واقعى خود را از دست داد و به صورت نظامى اشتراكى و كمونيستى در آمد، و بعد از جنگ جهانى دوم كشورهاى اروپاى شرقى نيز به روسيه ملحق شدند، و سپس چين به آن پيوست، و نيز فرضيه دموكراتيك در بين جمعيتى قريب به نصف سكنه روى زمين بى كلاه ماند و تقريبا يك سال قبل بود كه ممالك كمونيستى اعلام كردند.

كه رهبر فقيد شوروى (استالين) در طول مدت حكومتش يعنى سى سال بعد از حكومت لنين، نظام اشتراكى را به نظام فردى و استبدادى منحرف كرد، و حتى در همين روزها هم وضع چنين است كه اگر طايفه‌اى شيفته آن مى‌شود، و طايفه‌اى ديگر از آن بر مى‌گردند و اگر جمعى به آن ايمان مى‌آورند جمعى ديگر مرتد مى‌شوند و اين نظام هم چنان رو به گستردگى مى‌رود، تاريخ از اين قبيل نمونه‌ها زياد دارد، قرآن كريم هم به اين حقيقت اشاره نموده مى‌فرمايد:(قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ، فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُروا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ)[1]، و مى‌فهماند كه هر سنتى و نظامى كه با تكذيب آيات خدا همراه بوده به عاقبتى پسنديده منتهى نشده است.

[صرف عدم انطباق يك سنت با وضع حاضر انسانها دليل بر بطلان و فساد آن سنت نيست‌]

پس صرف اينكه سنتى از سنت‌ها با وضع حاضر انسانها انطباق ندارد دليل بر بطلان آن سنت و فساد آن نظام نيست، بلكه آن سنت نيز مانند همه سنت‌هاى طبيعى كه در عالم جريان دارد، پاى‌گير شدنش به دنبال فعل و انفعالها و كشمكش‌ها با عوامل مختلفى است كه سد راهش مى‌شوند.

[1] قبل از شما نيز سنت‌ها و نظامهايى اجتماعى وجود داشت، پس در زمين سيرى بكنيد تا بفهميد عاقبت تكذيب كنندگان چگونه بوده است. سوره آل عمران آيه: 137 .