3- آنكه تشابهش از ناحيه نظم كلام باشد، مانند آيه:(أَنْزَلَ عَلى‌ عَبْدِهِ الْكِتابَ وَ لَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَيِّماً)[1] كه تقدير آن انزل على عبده الكتاب قيما، و لم يجعل له عوجا است.

و نيز آيه: (وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ‌) ...(لَوْ تَزَيَّلُوا) [2] كه نظم آن طورى است كه مايه تشابه آن شده.

و متشابه از جهت معنا، آياتى است كه متعرض صفات خدا و صفات روز قيامت است، زيرا تصور اينگونه صفات براى ما ميسور و ممكن نيست، چون در نفوس ما تنها صورت چيزهايى نقش مى‌بندد كه به وسيله يكى از حواس ظاهرى براى ما محسوس باشد، و يا حد اقل از جنس محسوسات باشد، و صفات خدا و خصوصيات قيامت هيچيك از اين دو قسم نيست.

و متشابه از جهت لفظ و معنا، پنج قسم است:

1- آنكه تشابهش از جهت مقدار و كميت باشد. مانند جملاتى كه عموم و خصوصش معلوم نباشد، مثلا فرموده:(فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ)[3]، و نمى‌دانيم منظور عموم مشركين است، و يا مشركين مخصوص؟.

2- آنكه تشابه آن به خاطر نامعلوم بودن كيفيتش باشد، مثلا فرموده:(فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ)[4] و ما نمى‌دانيم اين نكاح واجب است يا مستحبّ.

3- آنكه تشابهش از جهت زمان باشد به اين معنا كه احتمال دهيم آيه نسخ شده باشد، و عمر حكمى كه در آن است سرآمده باشد، و احتمال دهيم كه نسخ نشده باشد، مانند آيه:

(اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ)[5] كه تقواى كامل را واجب مى‌كند با اينكه آيه‌( فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ‌) [6] تقوا را بقدر توانايى واجب كرده است.

[1] سوره كهف آيه 1.

[2] و اگر مردان و زنانى مؤمن و براى شما ناشناخته در بين آنان نبودند ما از اهل مكه، آنان را كه كفارند عذاب مى‌كرديم، و ليكن از آنجا كه مؤمن و كافر آنان براى شما مشخص نبود، و بيم آن مى‌رفت كه شما مؤمنين را هم به قتل برسانيد، و از اين ناحيه ندانسته گرفتار شويد، و خدا مى‌خواست تا هر كه را مى‌خواهد در رحمت خود كند، لذا صلح را براى شما مقدر كرد. سوره فتح آيه 25.

[3] سوره توبه آيه 5.

[4] سوره نساء آيه 3.

[5] سوره آل عمران 102.

[6] سوره تغابن آيه 16.