(قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ)[1]، كه نوعا گوينده در وسط سخن خود اين استغاثه را مى‌آورد.

(قالَ كَذلِكِ اللَّهُ يَخْلُقُ ما يَشاءُ، إِذا قَضى‌ أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ) در سابق اشاره كرديم به اينكه از تطبيق اين آيه با آيه سوره مريم كه مى‌فرمايد:(قالَ كَذلِكِ قالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً مِنَّا وَ كانَ أَمْراً مَقْضِيًّا)[2] چنين بدست مى‌آيد كه كلمه كذلك در مورد بحث خودش به تنهايى كلامى است تام. و تقديرش الامر كذلك است، يعنى بله مطلب اين چنين است، و بشارتى كه هم اكنون به تو دادم امرى است مقضى و قضايى است كه رد و بدل نمى‌شود.

و از جمله‌(يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ ...) چنين استفاده مى‌شود كه اى مريم اين تعجب تو جا ندارد، براى اينكه وقتى تعجب صحيح است كه خدا قادر بر پديد آوردن چنين فرزندى نباشد و يا اگر هم باشد برايش دشوار باشد، اما در حالى كه قدرت خداى تعالى نامحدود باشد و هر كارى بخواهد بكند، ديگر چه جاى تعجب است و مساله دشوارى هم وقتى تصور مى‌شود كه كار نيازمند به اسباب و وسائل باشد، هر چه اسباب و وسائل بيشترى بخواهد آن كار دشوارتر است و هر قدر آن اسباب ناياب‌تر و از دسترس دورتر باشد، باز كار دشوارتر خواهد بود. و خداى عز و جل هيچ چيزى را با ابزار و وسائل خلق نمى‌كند، بلكه هر وقت اراده امرى را كند، تنها كافى است فرمان دهد كه باش و آن چيز موجود شود.

پس معلوم شد كه كلمه كذلك به تنهايى كلامى است تام و منظور از آن رفع اضطراب مريم و تردد خاطر او بوده، و جمله‌(اللَّهُ يَخْلُقُ ما يَشاءُ) در اين مقام است كه عجز و ناتوانى زائيده از تعجب را از خداى تعالى نفى كند، و جمله اذا قضى ... در اين مقام است كه دشوار بودن خلقت فرزندى بدون پدر را از خداى تعالى نفى نموده، از چنين توهمى جلوگيرى نمايد.

(وَ يُعَلِّمُهُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ) الف و لام در كلمه الكتاب و كلمه الحكمة الف و لام جنس است و ما در سابق گفتيم كه منظور از كتاب آن وحيى است كه براى رفع اختلاف مردم نازل شد.

[1] كافر در وقت مرگ نادم شده و مى‌گويد خدايا مرا بدنيا بازگردان. سوره مؤمنون، آيه 99 .

[2]( رسول حق از زبان بى‌زبانى خدا) گفت اين چنين كار البته خواهد شد و بسيار آسان است و ما اين پسر را آيت و رحمت واسع خود براى خلق مى‌گردانيم و قضاى الهى بر اين كار رفته است. سوره مريم، آيه 21 .