عادت هم سيره‌اى است مستمر، و منظور در آيه مورد بحث هم همين معنا است.

جمله: كداب ... متعلق است به جمله‌اى تقديرى، كه جمله:(لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ) بر آن دلالت مى‌كند، و جمله‌(كَذَّبُوا بِآياتِنا) منظور از دأب را تفسير مى‌كند.

اين جمله در واقع حال است براى دأب و تقدير كلام همانطور كه قبلا هم اشاره كرديم چنين است: ان الذين كفروا كذبوا بآياتنا، و استمروا عليها دائبين، فزعموا ان فى اموالهم و اولادهم غنى لهم من اللَّه، كداب آل فرعون و من قبلهم، و قد كذبوا بآياتنا [1].

و در جمله:(فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ) از ظاهر حرف باء سببيت استفاده مى‌شود چون وقتى گفته مى‌شود: من او را به گناهش مؤاخذه كردم معنايش اين است كه به سبب گناهش مؤاخذه كردم.

اين ظاهر حرف باء است و ليكن مقتضاى مقابله‌اى كه بين دو آيه شده است، و حال كفار عهد رسول را با كفار آل فرعون و قبل از ايشان مقايسه كرده، اين است كه حرف نامبرده به معناى وسيله باشد، چون قبل از آيه مورد بحث كفار را وسيله بر افروختن آتش دوزخ خوانده و فرموده بود اينان وقود آتشند، و جانشان شعله‌ور مى‌شود و با شعله‌ور شدن جانها معذب مى‌شوند، هم چنان آل فرعون و كفار قبل از ايشان كه آنان نيز به گناهان خود گرفتار شدند، و عذابى كه گريبان آنان را گرفت عين همان گناهانى بود كه مرتكب شده بودند، و مكرى كه كردند، خود آن مكر عذاب جانشان شد و ظلم خودشان عايدشان گرديد، هم چنان كه قرآن كريم فرمود:(وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ)[2].

و نيز فرموده:(وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ)[3].

[معناى شديد العقاب بودن خداى سبحان‌]

از اينجا روشن مى‌گردد كه شديد العقاب بودن خدا به چه معنا است، چون روشن شد كه عقاب خدا چنان نيست كه از يك جهت معينى به انسان روى بياورد و در محل معينى گريبان آدمى را بگيرد، و مانند عقاب غير خدا به شرايط مخصوصى متوجه آدمى بشود، مثلا از بالاى سر و يا از پائين و يا در بعضى اماكن به انسان برسد، و انسان بتواند از آن محل يا از آن‌

[1] بدرستى كه كفار آيات ما را تكذيب كردند، و بر اين عمل ادامه دادند، و آن را عادت خود كردند پنداشتند كه اموالشان مى‌تواند از عذاب خدايشان برهاند، اين عادت آنان نظير عادت آل فرعون و اقوام قبل از ايشان است، كه به آيات ما تكذيب كردند.

[2] مكر بد جز گريبان صاحبش را نمى‌گيرد( سوره فاطر آيه 43).

[3] بر ما ستم نكردند بلكه تنها به خودشان كردند( سوره بقره آيه 57).