زقوم و غسلين و مقامع دارند[1].

(إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ) اين آيه وعده جميلى است به مؤمنين كه مايه دلگرمى آنان است، هم چنان كه آيه قبلى وعيد و تهديدى بود به كفارى كه مؤمنين را شكنجه مى‌دادند.

(إِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ لَشَدِيدٌ) اين آيه تا تمام هفت آيه، تاكيد و تحقيق وعده و وعيد سابق الذكر است، و كلمه بطش - بطورى كه راغب‌[2] گفته- به معناى گرفتن چيزى با خشم و صولت است.

و اگر كلمه بطش را اضافه كرد به كلمه رب ، و آن را هم اضافه كرد به كاف خطاب و فرمود: بطش ربك براى دلگرمى به تاييد و نصرت پروردگارش بود، و اشاره بود به اينكه جباران اين امت نيز سهمى از تهديد و وعيد قبلى دارند.

[توضيح تعليل شديد بودن بطش پروردگار به اينكه او مبدء و معيد است‌]

(إِنَّهُ هُوَ يُبْدِئُ وَ يُعِيدُ) مقابله انداختن بين پديد آورنده و برگشت دهنده، قرينه است بر اينكه منظور از كلمه ابداء همان واژه بدء است، كه به معناى افتتاح و آغاز كردن چيزى است، چون از عرب شنيده نشده كلمه ابداء را استعمال كنند، تا در نتيجه مضارع آن يبدء - به ضمه ياء- باشد و ليكن در قرائت چنين آمده، و در بعضى قرائت‌هاى متروك به جاى يبدء يبدء - به فتحه يا و فتحه دال- آمده.

و به هر حال آيه شريفه شدت بطش خداى تعالى را تعليل مى‌كند، به اين بيان كه خداى تعالى مبدء و پديد آورنده است، و معلوم است كه هر چه را بخواهد ايجاد مى‌كند، بدون اينكه از چيزى و يا كسى غير از خودش كمك بگيرد، و او است كه هر چيزى را به عين آن وضعى كه قبل از فوت داشت برمى‌گرداند، پس خداى تعالى از هيچ امرى كه اراده‌اش را كرده باشد جلوگير ندارد، و هيچ چيزى كه فوت شده و از بين رفته براى او فوت شده نيست، و وقتى مطلب بدين قرار باشد، پس او قادر است بر اينكه بر بنده‌اى كه از حد خود تجاوز كرده عذابى را تحميل كند كه خارج از حد و طاقت او باشد، و نيز مى‌تواند او را هم چنان زنده نگه دارد تا عذاب را بچشد، هم چنان كه فرمود:

[1] مجمع البيان، ج 10، ص 468.

[2] مفردات راغب، ماده بطش .