نمى‌گردد) نيست، بلكه برمى‌گردد. و جمله‌(إِنَّ رَبَّهُ كانَ بِهِ بَصِيراً) رد پندار مذكور را تعليل مى‌كند، به اين بيان كه خداى سبحان از ازل رب و مالك و مدبر امر او بود، و احاطه علمى به او داشت و هر چه او مى‌كرد مى‌ديد و وى را به تكاليفى مكلف كرده، جزاى خير و شرى هم در برابر اعمال خير و شرش معين كرده بود، پس او بطور مسلم به سوى پروردگارش بر مى‌گردد، و جزايى را كه در برابر اعمالش مستحق شده مى‌بيند.

با اين بيان روشن مى‌شود كه جمله‌(إِنَّ رَبَّهُ كانَ بِهِ بَصِيراً) از باب حجت آوردن بر وجوب معاد است، نظير آنچه كه در آيه‌(إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‌ رَبِّكَ ...) گذشت.

و نيز از مجموع آيات نه‌گانه به دست مى‌آيد كه دادن نامه اعمال و نشر آن، همه قبل از حساب انجام مى‌شود، هم چنان كه از آيه زير نيز اين معنا برمى‌آيد(وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً اقْرَأْ كِتابَكَ كَفى‌ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً)[1].

[جوابى كه به اين سؤال و اشكال داده شده كه مؤمنان گنهكار در زمره‌(مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ) هستند يا(مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ)؟]

اين را هم بايد بدانيم كه اين آيات بطورى كه ملاحظه مى‌كنيد دادن نامه از پشت سر را مختص به كفار دانسته، ناگزير گناهكاران از مؤمنين، مورد بحث قرار مى‌گيرند كه آيا از آنهايى هستند كه نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى‌شود و يا از آنهايى كه نامه‌شان از پشت سر داده مى‌شود؟ آنچه از روايات شيعه و سنى برمى‌آيد اين است كه اين طايفه داخل دوزخ مى‌شوند و زمانى در آنجا عذاب مى‌بينند، سپس با شفاعت شفيعان از دوزخ نجات مى‌يابند، پس اين طايفه جزو طايفه دوم نيستند، چون گفتيم آيه شريفه تنها كفار را جزو آن طايفه دانسته، از سوى ديگر جزو طايفه اول هم كه نامه‌شان را به دست راستشان مى‌دهند نيستند، چون آيات ظهور در اين دارد كه اصحاب يمين حسابى آسان پس داده و سپس داخل بهشت مى‌شوند، اين را هم نمى‌توان گفت كه گنه‌كاران از مؤمنين اصلا نامه عملى ندارند، براى اينكه آيه شريفه‌(وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ)، تصريح دارد كه بطور كلى هر انسانى نامه اعمالى دارد.

بعضى‌[2] از مفسرين براى اينكه خود را از اين اشكال خلاص كنند گفته‌اند:

گنه‌كاران بعد از خروج از آتش جزو اصحاب يمين مى‌شوند، و نامه‌شان را به دست‌

[1] سرنوشت هر انسانى را به گردنش انداخته‌ايم، و روز قيامت كتابى برايش درمى‌آوريم كه آن را باز، و گويا مى‌بيند، و به او مى‌گوييم نامه عملت را بخوان كه امروز خودت براى حساب‌رسى خود كافى هستى. سوره اسرى، آيه 14.

[2] روح المعانى، ج 30، ص 80.