اين بود ظاهر آيه، و لازم است دانسته شود كه آيه شريفه تنها دلالت دارد بر اينكه محاسبه بر معيار حالات و ملكات قلبى است، چه اظهار بشود، و چه نشود، و اما اينكه جزاى آن، در دو صورت اظهار و اخفا يك جور است يا نه؟ و به عبارت ديگر آيا جزا تنها بستگى به تصميم دارد؟ خواه عمل را هم انجام بدهد يا ندهد؟ و خواه مصادف با واقع هم بشود يا نشود؟ و مثلا كاسه‌اى كه شراب تشخيص داده بنوشد، بعد معلوم شود آب بوده، آيه شريفه ناظر به اين جهات نيست. اين بود نظريه ما در تفسير آيه مورد بحث‌

، [اقوال نادرستى كه در تفسير آيه: (إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ‌) ... گفته شده است‌]

ولى مفسرين در تفسير آن به راههاى مختلفى رفته‌اند، چون خيال كرده‌اند كه آيه دلالت مى‌كند بر اينكه تمامى خاطراتى كه در نفس خطور مى‌كند چه در نفس مستقر بشود و دل آن را بپذيرد و چه نپذيرد مورد مؤاخذه قرار مى‌گيرد در حالى كه اگر چنين باشد در حقيقت آيه شريفه تكليفى طاقت‌فرسا كرده، براى اينكه همه مى‌دانيم دل آدمى در و دروازه ندارد، هر خيالى و خاطره‌اى در آن وارد مى‌شود، و اين امرى نيست كه بتوان از آن اجتناب كرد مفسرين خودشان متوجه اين اشكال شده، بعضى به آن ملتزم شده‌اند، و بعضى در مقام خلاصى از آن وجوهى ذكر كرده‌اند.

بعضى گفته‌اند: آيه شريفه دلالت دارد بر اينكه آنچه وارد دل مى‌شود به حساب مى‌آيد، و اين تكليفى است خارج از قدرت، و به همين جهت آيه‌اى ديگر كه بعد از آن قرار دارد، آن را نسخ كرده مى‌فرمايد: (لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها) ... و اين پاسخ صحيح نيست، زيرا اولا: آيه چنين عموميتى ندارد. و در ثانى تكليف به ما لا يطاق و طاقت‌فرسا از خداى حكيم بدون شك، جايز نيست، و در ثالث خود خداى تعالى فرموده: كه در دين هيچ حرجى بر شما نيست،(وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ)[1].

بعضى ديگر گفته‌اند كه: آيه شريفه مخصوص كتمان شهادت و مربوط به آيه قبل است، كه در باره قرض سخن مى‌گفت، ليكن اين پاسخ هم درست نيست، هم چنان كه سخن بعضى ديگر كه گفته‌اند: مخصوص كفار است، صحيح نيست.

بعضى ديگر گفته‌اند: معناى آيه اين است كه اگر با اعمال خود بدى‌هاى نهفته در دلهايتان را بروز دهيد، يعنى آن را علنى كنيد، و چنين اعمالى را در انظار عموم مرتكب شويد، و يا در خلوت و پنهان از انظار عموم انجام دهيد، در هر دو حال خدا آن اعمال را به حسابتان محاسبه خواهد كرد.

[1] سوره حج آيه 78