نقل آن شوخى و تفريح مى‌كرده، و يا در مسائل سياسى، اقتصادى، صنعتى و يا غير آن مورد استفاده قرار مى‌داده‌اند.

ليكن فن تاريخ با اين همه شرافت و منافع كه دارد، همواره ملعبه دو عامل فساد بوده، و از اين به بعد هم خواهد بود، و اين دو عامل تاريخ را از صحت طبع، و صدق بيان به سوى باطل و دروغ منحرف كرده است.

[دو عامل مهم همواره در فن تاريخ دخالت كرده و موجب فساد و بى اعتباري آن گشته‌اند]

عامل اول: حكومت‌هاى خودكامه‌اى بوده كه به حكم خودكامگى و داشتن قوه و قدرت، هر چيزى كه به نفعش تمام مى‌شد، اشاعه مى‌داده است، (هر چند دروغ محض مى‌بود) و هر چه را كه به ضررش تمام مى‌شده، با اعمال قدرت، جلوى اشاعه آن را مى‌گرفته است، (هر چند كه صدق محض مى‌بود) و يا آن را به صورتى اشاعه مى‌داد كه باز به نفعش تمام شود، و اين چيزى نيست كه كسى در آن ترديد داشته باشد (اصلا اقتضاى خودكامگى همين است و همواره به چشم خود مى‌بينيم) كه اينگونه حكومت‌ها باطل و دروغ را به لباس حق و صدق در مى‌آورند، و به خورد مردم مى‌دهند علتش هم اين است كه انسان چه فرد فردش و چه مجتمعش، بر اين فطرت مفطور شده و به هر جور كه ممكن باشد منافع را به سوى خود جلب نموده، و ضررها را از خود دفع مى‌كند، و كسى كه كمترين شعورى داشته باشد و بتواند اوضاع حاضر عصر خود را درك نموده و در تاريخ امت‌هاى گذشته و حتى امت‌هاى خيلى دور نظر بيفكند، اين حقيقت را مى‌بيند.

عامل دوم: متهم بودن بينندگان و شنوندگان حوادث و مطالب تاريخى، و نيز آن كسانى است كه از ايشان نقل مى‌كنند، و يا در كتاب خود مى‌آورند، و چون ما مى‌دانيم كه اين دو طايفه، خالى از احساسات باطنى و يا تعصب‌هاى قومى نيستند، و در آنچه كه تحمل مى‌كنند و يا در باره آن داورى مى‌نمايند حب و بغض و يا تعصب‌هاى درونى را دخالت مى‌دهند، براى اينكه حاملين اخبار در گذشته، با در نظر گرفتن اينكه حكومت در اعصار ايشان حكومت دين بوده، و قهرا خود آنان متدين به يكى از اديان و مذاهب بوده‌اند، و احساسات مذهبى و تعصبات قومى در ايشان شديد بوده، قهرا اخبار تاريخى آنان از آن جهت كه يك حدى از آن به احكام دين بر مى‌خورده، مشوب با آن احساسات و تعصبات بوده است.

هم چنان كه امروزه به چشم خود مى‌بينيم احساسات و تعصب‌هاى شديدى كه مردم مادى نسبت به آزادى در شهوات و هواهاى نفسانى و عليه دين و عقل دارند باعث شده كه خبرنگاران امروز آن تعصب‌ها را در اخبارى كه مى‌دهند و يا مى‌نويسند دخالت دهند، همانطور كه گذشتگان در آنچه ضبط كرده و نقل نموده‌اند، دخالت داده‌اند.