كرده، اما متبوعان براى اينكه هم خودشان گمراه بودند، و هم ديگران را گمراه كردند، و اما تابعان براى اينكه هم گمراه شدند و هم با پيروى متبوعين مكتب آنان را زنده نگه داشتند، و باعث رونق آن مكتب شدند، آن گاه مى‌فرمايد: هر دو طايفه نادانند.

[مراد از نفى علم از مجرمين در دنيا و آخرت‌]

حال اگر بگويى: ظاهر آياتى كه علم را از مجرمين هم در دنيا و هم در آخرت سلب مى‌كند، منافات دارد با آيات ديگرى كه اثبات علم براى آنان مى‌كند، مانند آيه شريفه:

(كِتابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ)[1] و مانند آياتى كه عليه كفار احتجاج مى‌كند، و احتجاج عليه كسى كه علم ندارد، و استدلال سرش نمى‌شود معنا ندارد.

علاوه بر اينكه خود آيات مورد بحث مشتمل بر احتجاجى است كه در آخرت عليه كفار مى‌شود، و ما چاره‌اى نداريم مگر اينكه براى آنان در آخرت عقل و ادراكى اثبات كنيم.

از اين كه هم بگذريم در اين ميان آياتى است كه براى كفار در خصوص آخرت علم و يقين اثبات مى‌كند، مانند آيه شريفه:(لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا، فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ)[2].

و آيه شريفه:(وَ لَوْ تَرى‌ إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ، رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا، فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ)[3].

در پاسخ مى‌گوئيم: منظور از اينكه گفتيم خداى تعالى علم در دنيا را از آنان نفى كرده، نفى پيروى از علم است، و منظور از نفى علم در آخرت از آنان اين است كه وقتى سر از قبر بر مى‌آورند جهالتى كه در دنيا بر اساس آن زندگى كردند گريبانشان را مى‌گيرد، و اعمالشان از ايشان منفك نمى‌شود هم چنان كه فرمود:(وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ، وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً)[4].

[1] كتابى است كه آياتش جداى از هم شده، قرآنى است عربى براى قومى كه مى‌دانند. سوره فصلت آيه 3

[2] تو در دنيا از چنين عالمى در غفلت بودى، ما پرده‌ات از پيش رويت برداشتيم، در نتيجه امروز ديدگانت تيزبين شده. سوره ق آيه 22

[3] اگر آن روز را بنگرى مى‌بينى كه مجرمين نزد پروردگارشان سرها بزير افكنده، مى‌گويند:

پروردگارا ديگر بينا و شنوا شديم، پس ما را برگردان تا عمل صالح كنيم، كه ما داراى يقين گشتيم. سوره سجده آيه 12

[4] هر انسانى نامه عملش را بطور جدا ناشدنى به گردنش انداخته‌ايم، و روز قيامت كتابى راجع به او بيرون مى‌آوريم، كه آن را باز و گسترده مى‌بيند. سوره اسرا آيه 13