(خَبِيرٌ بَصِيرٌ ) كلمه قدر در مقابل كلمه بسط است. اولى به معناى تنگ گرفتن رزق و دومى به معناى وسعت دادن به آن است، در جمله سابق هم كه مى‌فرمود:(يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ) به همين معنا است. و كلمه قدر - به فتح قاف و دال، و هم به سكون دال- به معناى كميت و حجم هر چيز است، و در جمله مورد بحث كه مى‌فرمايد:(وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ) به اين معنا است. مى‌فرمايد خداى تعالى هر چه را بخواهد با كميت و حجم نازل مى‌كند. و به معناى كميت و حجم معين هم مى‌آيد، مانند آيه‌(فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقادِرُونَ)[1].

كلمه بغى به معناى ظلم است. و كلمه بعباده از باب به كار بردن ظاهر در جاى ضمير است، چون مى‌توانست بفرمايد انه بهم خبير بصير به خاطر اينكه در اول آيه كلمه عباده ذكر شده بود. و نكته‌اى كه دوباره آن را ذكر كرد و به ضمير آن اكتفاء نفرمود، اين است كه خواست به بيان خبير و بصير بودنش به حال بندگان اشاره كند، و بفرمايد بدين جهت خبير و بصير به آنان است كه مخلوق او و هيئتشان قائم به او است، و ديگر معقول نيست كه محجوب از او بوده و برايش مجهول و ناشناخته باشند، و همچنين كلمه لعباده خالى از اين اشاره نيست كه چرا خداى تعالى رزق بندگان خود را مى‌دهد، چون بندگان اويند، و رزق بندگان به عهده مولايشان است.

و معناى آيه شريفه اين است كه: اگر خداى تعالى رزق همه بندگان خود را وسعت بدهد و همه سير شوند، شروع مى‌كنند به ظلم كردن در زمين، چون طبيعت مال اين است كه وقتى زياد شد طغيان و استكبار مى‌آورد، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:(إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى‌ أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى‌)[2].

و به همين جهت خداى تعالى رزق را به اندازه نازل مى‌كند، و به هر كس به مقدارى معين روزى مى‌دهد، چون او به حال بندگان خود خبير و بصير است، مى‌داند كه هر يك از بندگانش استحقاق چه مقدار از رزق دارد، و چه مقدار از غنى و فقر مفيد به حال او است، همان را به او مى‌دهد.

[سنت الهى در روزى دادن به مردم:(يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ)]

پس جمله‌(وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ) بيان سنت الهى در روزى دادن بر طبق حال مردم است، مى‌فرمايد: صلاح حال مردم در اندازه ارزاقشان دخالت دارد، و اين با طغيانى كه‌

[1] ما به هر چيز اندازه معين داديم، پس در اندازه دهى هم بهترين اندازه دهندگانيم. سوره مرسلات، آيه 23.

[2] انسان وقتى بى‌نياز شود طغيان مى‌كند. سوره علق، آيه 7.