آن است كه آدمى همواره از حد حق (كه خود نيز مصداقى از حق است) خارج شود، و به طرف باطل برود، و از حد عبوديت خارج گشته به طرف استكبار و طغيان رود، و چنين كسى قهرا مردم را نسبت به دين حق كه بالفطره دنبالش مى‌گردند به شك مى‌اندازد. پس كفار، عنيد هم هست و عنيد، مناع خير نيز هست و مناع خير، معتدى هم هست، و معتدى، مريب نيز مى‌باشد.

خطاب در آيه شريفه از خداى تعالى است، و ظاهر سياق آيات چنين مى‌نمايد كه مورد خطاب در آن همان دو فرشته سائق و شهيد باشد كه موكل بر انسانند. ولى بعضى‌[1] احتمال داده‌اند كه خطاب به دو فرشته ديگر از فرشتگان موكل بر آتش و از خازنان دوزخ باشد.

(الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِياهُ فِي الْعَذابِ الشَّدِيدِ) در اين آيه با اينكه مى‌توانست با يك كلمه مشرك صفت پنجم آن انسان را بيان كند، چنين نكرد، بلكه مطلب را طول داد و فرمود: همان كسى كه با خدا خدايى ديگر قرار داد، و اين براى آن بود كه اشاره كند به اينكه صفت پنجم از همه گناهان مزبور مهم‌تر و عظيم‌تر است، و در حقيقت مادر همه جرائمى است كه مرتكب شده، و ريشه همه صفات پستى است كه كسب كرده، يعنى كفر و عناد و منع خير و اعتداء و ارابه.

(فَأَلْقِياهُ فِي الْعَذابِ الشَّدِيدِ)- اين جمله تاكيد همان امر قبلى است كه مى‌فرمود(أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ)، و از آن چنين استشمام مى‌شود كه مى‌خواهد امر خود را به خاطر شرك، تاكيد و تشديد كند، و به همين منظور هم دنبالش فرموده:(فِي الْعَذابِ الشَّدِيدِ) او را در عذابى شديد بيندازيد.

[پاسخ خداى تعالى به عذرى كه قرين شيطانى مشرك دوزخى مى‌آورد]

(قالَ قَرِينُهُ رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ وَ لكِنْ كانَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ) مراد از قرين در اينجا مسلما قرين شيطانى است كه در كلام مجيد خداى تعالى مكرر نامش آمده، و آن عبارت است از همان شيطانى كه همواره با آدمى هست و غوايت و ضلالت را به آدمى وحى مى‌كند. از آن جمله قرآن در باره‌اش فرموده:(وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ)[2].

[1] مجمع البيان، ج 9، ص 147.

[2] و كسى كه از ياد خداى رحمان اعراض كند شيطانى برايش قرار مى‌دهيم تا همواره با او باشد، اين شيطانها بطور مسلم اين گونه افراد را از راه بدر مى‌برند، آن وقت خيال مى‌كنند كه راه يافتگانند تا آنكه يكى از ايشان نزد ما آيد، آن وقت است كه به حسرت مى‌گويد اى كاش بين من و آن قرين به فاصله مشرق و مغرب دورى بود، كه چه بد قرينى بود. سوره زخرف، آيه 36- 38.