در آنچه كه (از اموال) از خود به جاى گذاشته‌ام يعنى آن اموال را در راه خير و احسان و هر راهى كه مايه رضاى خدا است خرج كنم.

بعضى‌[1] از مفسرين گفته‌اند: مراد از ما تركت دنيا است كه با مردن تركش كردند و مراد از عمل صالح تنها انفاق مالى نيست، بلكه همه عبادات مالى و غير مالى از قبيل نماز، روزه، حج، و غيره است.

گفتار اين مفسر بد نيست ولى احتمال اولى با ظاهر آيه بهتر وفق مى‌دهد.

(كَلَّا إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها)- يعنى هرگز، او به دنيا برنمى‌گردد، و اين سخن (مرا برگردانيد باشد كه در آنچه به جاى نهاده‌ام عملى صالح كنم)، تنها سخنى است كه او مى‌گويد: يعنى سخنى است بى‌اثر، و اين كنايه است از اجابت نشدن آن.

[معناى برزخ و مراد از:(وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ)]

(وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ ...) كلمه برزخ به معناى حائل در ميان دو چيز است، هم چنان كه در آيه‌(بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لا يَبْغِيانِ)[2] به اين معنا آمده، و مراد از اينكه فرمود: برزخ در ما وراى ايشان است، اين است كه اين برزخ در پيش روى ايشان قرار دارد، و محيط به ايشان است و اگر آينده ايشان را و راى ايشان خوانده، به اين عنايت است كه برزخ در طلب ايشان است، همان طور كه زمان آينده امام و پيش روى انسان است و در عين حال گفته مى‌شود: وراءك يوم كذا معنايش اين است كه چنين روزى به دنبال تو است و اين تعبير به اين عنايت است كه زمان طالب آدمى است، يعنى منتظر است كه آدمى از آن عبور كند، و اينهم كه بعضى گفته‌اند: كلمه وراء به معناى احاطه است معنايش همين است، هم چنان كه در آيه‌(وَ كانَ وَراءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْباً)[3] هم معناى دنبال هست و هم معناى احاطه.

و مراد از برزخ عالم قبر است كه عالم مثال باشد و مردم در آن عالم كه بعد از مرگ است زندگى مى‌كنند تا قيامت برسد اين آن معنايى است كه سياق آيه و آياتى ديگر و روايات بسيار از طرق شيعه از رسول خدا 6 و ائمه اهل بيت (ع) و نيز از طرق اهل سنت بر آن دلالت دارد و بحث پيرامون آن در جلد اول اين كتاب گذشت.

[1] مجمع البيان، ج 7، ص 117.

[2] ميان آن دو دريا حائلى است كه آب آن دو با يكديگر مخلوط نمى‌شود. سوره الرحمن، آيه 20.

[3] و در پى آنان شاهى بود كه هر كشتى را به غصب مى‌گرفت. سوره كهف، آيه 79.