صحبت كرد و طايفه سوم جنود ابليسند كه همان قرباى شيطان‌اند كه قرآن كريم درباره‌شان مى‌فرمايد: هيچ وقت از اهل غوايت جدا نمى‌شوند، تا داخل دوزخشان كنند،( وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ‌) ...(وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ )[1].

( قالُوا وَ هُمْ فِيها يَخْتَصِمُونَ‌) ...(إِلَّا الْمُجْرِمُونَ ) ظاهرا گويندگان اين سخن همان غاوون هستند و منظور از اختصام به طورى كه از چند جاى قرآن بر مى‌آيد جدالى است كه ميان خود آنان و شيطانها واقع مى‌شود.

(تَاللَّهِ إِنْ كُنَّا لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ)- در اين جمله به گمراهى خود اعتراف مى‌كنند، و خطاب در جمله‌(إِذْ نُسَوِّيكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ) به آلهه و بتهايشان است، كه با خود آنان در آتش قرار مى‌گيرند، ممكن هم هست خطاب به شيطانها و يا بهر دو باشد و نيز احتمال دارد خطاب به رؤساى گمراهان باشد، كه عوام از ايشان پيروى مى‌كردند، ولى وجه اول از همه بهتر است.

(وَ ما أَضَلَّنا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ)- ظاهرا، هم صاحبان آن سخن و هم اين سخن هر دو منظورشان از مجرمين غير خودشان است، يعنى آن پيشواى ضلالت كه اينان در دنيا او را پيروى كردند و نيز داعى به سوى ضلالت و شرك، كه ايشان را به سوى شرك دعوت كردند و همچنين پدرانشان كه ايشان از آنان تقليد نمودند، و دوستانى كه اينان را شبيه خود نمودند همه اينها مجرمينند و مجرمين به طورى كه از آيات قيامت برمى‌آيد عبارتند از كسانى كه قلم قضاء بر مجرميت آنان و به دوزخ درآمدنشان رفته است، و خداى تعالى درباره آنان فرموده:(وَ امْتازُوا الْيَوْمَ أَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ)[2].

(فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ وَ لا صَدِيقٍ حَمِيمٍ) كلمه حميم به طورى كه راغب مى‌گويد به معناى خويشاوندى است كه نسبت به آدمى مشفق باشد[3].

و اين سخن را اهل دوزخ به عنوان حسرت مى‌گويند، حسرت از اينكه نه رفيق دلسوزى دارند، كه ايشان را شفاعت كند و نه دوستى كه به دادشان برسد و اينكه فرمود: ما از

[1] و كسى كه از ياد رحمان شب كور شود ما برايش شيطانى برمى‌انگيزيم كه قرين وى باشد ... امروز سودى به شما نمى‌دهد چون ستم كرديد و امروز همه در عذاب شريكيد. سوره زخرف، آيات 36- 39.

[2] امروز از نيكان فاصله بگيريد اى مجرمين. سوره يس، آيه 59.

[3] مفردات راغب، ماده حم .