و نيز راههايى است كه اعمال ما در صعودش به سوى خداى سبحان، و ملائكه در هبوطشان و عروجشان طى مى‌كنند، هم چنان كه درباره عمل فرموده:(إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ)[1] و درباره ملائكه فرموده:(وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ)[2].

با اين بيان روشن شد كه چطور ذيل آيه، يعنى جمله‌(وَ ما كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ) مربوط و متصل به صدر آن است، چون معنا چنين شد كه: شما از ما منقطع و بى ارتباط با ما نيستيد و از تحت مراقبت ما بيرون نمى‌باشيد، بلكه اين راههاى هفتگانه ميان ما و شما نصب شده تا فرستادگان ملكى ما دائما در نزول و صعود باشند، و امر ما را به سوى شما و اعمال شما را به سوى ما بياورند.

از مطالب گذشته روشن مى‌گردد اينكه بعضى‌[3] از مفسرين در تفسير آيه گفته‌اند:

طرائق به معناى طبقات روى هم چيده آسمان است، و از باب طرق نعل است، كه به معناى طاقه‌هاى روى هم چيده كفش است و بعضى‌[4] ديگر كه گفته‌اند: طرائق به معناى گسترده شده و از باب طرق آهن است چون طرق آهن اين است كه آهنى را با پتك بكوبند تا گسترده شود ، صحيح نيست، صرف نظر از اينكه بنا بر اين دو معنا، صدر و ذيل آيه به هم مربوط نمى‌شود.

[ياد آورى نعمت باران، رويانيدن اشجار، فوائد چهار پايان و ...]

( وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلى‌ ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ .)

منظور از سماء طرف بلندى است، زيرا عرب به هر چيزى كه بالاى سر آدمى قرار داشته باشد و سايه بر سر آدمى بيندازد سماء مى‌گويد. و مراد از آب نازل از سماء آب باران است. و در اينكه فرمود بقدر ، اشاره است به اينكه آنچه آب باران مى‌بارد، بر مقتضاى تدبير تام الهى است كه هر چيزى را اندازه‌گيرى مى‌كند، حتى يك قطره كم و بيش از آنچه تدبير اقتضا مى‌كند نمى‌بارد. و نيز در آن اشاره است به آيه‌(وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ)[5].

[1] كلمه طيب به سوى او بالا مى‌رود و عمل صالح را بالا مى‌برد. سوره فاطر، آيه 10.

[2] نازل نمى‌شويم مگر به امر پروردگارت. سوره مريم، آيه 64.

[3] تفسير فخر رازى، ج 23، ص 87.

[4] روح المعانى، ج 18، ص 18 به نقل از ابن عطية.

[5] هيچ چيز نيست مگر آنكه نزد ما خزينه‌هايى از آن هست و ما نازلش نمى‌كنيم مگر به اندازه معلوم. سوره حجر، آيه 21.