سياق جمله‌(إِنَّما كانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ) كه كلمه كان در آن قيد شده، و نيز وصف ايمان در كلمه مؤمنين دلالت دارد بر اينكه گفتن شنيديم و اطاعت كرديم در پاسخ به دعوت به سوى خدا و رسول او، مقتضاى ايمان به خدا و رسول است، (چون كلمه كان و مؤمنين مى‌رساند كه دارندگان صفت ايمان همواره چنين بوده‌اند)، آرى، مقتضاى اعتقاد قلبى بر پيروى آنچه خدا و رسول بدان حكم مى‌كنند همين است كه دعوت به حكم خدا و رسول را لبيك بگويند، نه اينكه آن را رد كنند.

بنا بر اين مراد از جمله‌(إِذا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ) دعوت بعضى از مردم است كه به منازع خود پيشنهاد كرده‌اند: بيا تا خدا و رسول را بين خود حكم قرار دهيم ، به دليل اينكه جمله با لفظ اذا آغاز شده، و اگر اين آيه درباره مورد خاصى نبود، بلكه مراد از آن دعوت عمومى خدا و رسول، و يا به عبارت ديگر حكم خدا به وجوب رجوع هر دو نفر متخاصم به حكم او و حكم رسول او بود، قهرا حكمى ابدى بود، ديگر جا نداشت به زمان- اذا- مقيد شود.

از اينجا روشن مى‌شود اينكه بعضى از مفسرين گفته‌اند: فاعل دعوا كه حذف شده همان خدا و رسول است و معناى آيه اين است كه وقتى خدا و رسول ايشان را مى‌خوانند چنين و چنان مى‌گويند صحيح نيست، بله، بالآخره مرجع دعوت باز به دعوت خدا و رسول است، ولى اين حقيقت باعث نمى‌شود كه ما كلمه دعوا را كه صيغه مجهول است به دعا كه صيغه معلوم است معنا كنيم.

[بر خلاف منافقان، مؤمنان در برابر حكميت و حكم خدا و رسول 6 تسليم بوده مى‌گويند:(سَمِعْنا وَ أَطَعْنا ...)]

و به هر حال آيه شريفه مى‌خواهد سخن مؤمنين را در هنگامى و يا در فرضى كه دعوت مى‌شوند به پذيرفتن حكم خدا و رسول منحصر كند در يك كلام و آن اين است كه (سَمِعْنا وَ أَطَعْنا)- چشم اطاعت مى‌كنيم كه معنايش سمع و طاعت دعوت الهى است، حال چه اينكه دعوت كننده را يكى از دو متخاصم به ديگرى فرض كنيم، و يا دعوت كننده را خدا و رسولش بدانيم، و يا بگوييم مقصود سمعا و طاعة در برابر دعوت خدا يا يكى از دو متخاصم نيست، بلكه مراد سمعا و طاعة در برابر حكم خدا و رسول است، هر چند كه احتمال اخير بعيد است.

حال كه سخن مؤمنين در هنگام دعوت منحصر شد به‌(سَمِعْنا وَ أَطَعْنا) لازمه آن اين است كه مؤمنين در چنين هنگامى دعوت خدا را رد نكنند. پس اگر كسى رد كند معلوم مى‌شود مؤمن نيست، چون رد حكم خدا خروج از طور و حد ايمان است، هم چنان كه جمله‌(بَلْ أُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ) هم به بيانى كه گذشت آن را افاده مى‌كند پس آيه شريفه در مقام‌