اما اينكه ضمائر مذكور تنها به ساحران برگردد، با اينكه قبلا هيچ اسمى از ساحران برده نشده است احتمالى است نادرست، چون از لفظ خود آيه قرينه‌اى بر آن وجود ندارد.

[مقصود از جمله:(لا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ كَذِباً) در موعظه موسى 7 به فرعون و فرعونيان نهى از بت پرستى است‌]

اين كلام از موسى (ع) موعظه‌اى است به فرعونيان كه بترسند و بر خدا به دروغ افترا نبندند، قبلا يكى از افتراءاتشان گذشت كه فرعون آيات الهى را سحر ناميده و دعوت حقه را توسل براى بيرون كردن قبطيان خوانده بود و يكى ديگر از افتراها نيز سحر آوردن بود، ليكن افتراء دروغ به خدا به معناى دروغ درست كردن به او است، و اين در جايى گفته مى‌شود كه كسى چيزى را به خدا نسبت دهد كه از خدا نباشد و معجزه را سحر ناميدن و دعوت حقه را كيدى سياسى خواندن، چيزى را به خدا نسبت دادن نيست بلكه قطع ارتباط و نسبت است، و همچنين آوردن سحر در قبال معجزه با اعتراف به اينكه سحر است نه واقعيت نيز افترا بر خدا نيست.

پس بنا بر اين ظاهر چنين مى‌نمايد كه: مراد از افتراء دروغ بر خدا، اعتقاد به اصول وثنيت، از قبيل الوهيت آلهه و شفاعت آنها و تدبير عالم را از آنها دانستن باشد، هم چنان كه ديگر مفسران نيز آيه را به همين معانى تفسير كرده‌اند، و در مواضع ديگرى از قرآن نيز اين معنا افتراء بر خدا ناميده شده، مانند آيه‌(قَدِ افْتَرَيْنا عَلَى اللَّهِ كَذِباً إِنْ عُدْنا فِي مِلَّتِكُمْ)[1].

جمله‌(فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذابٍ) تفريع بر نهى گذشته است، يعنى به خدا شرك نورزيد تا خداوند شما را به جرم شركتان مستاصل و هلاك نكند، و اگر عذاب را نكره آورد براى اين بود كه بر شدت و عظمت آن دلالت كند.

و در جمله‌(وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَرى‌)، خيبه به معناى نوميدى از رسيدن به نتيجه است، نتيجه‌اى كه آرزويش را دارند و اين جمله در كلام به جاى يك قانون كلى كه همه جا بدان تمسك شود به كار رفته، و همين طور هم هست، زيرا افتراء از دروغ است و سبب هر دو يكى است، و آن هم كاذب است، و اسباب كاذبه آدمى را به مسببات حقيقى و آثار صادقه هدايت نمى‌كند، پس نتائج آن صالح براى بقاء نبوده و به سوى سعادت سوق نمى‌دهد، پس در عاقبتش جز شئامت و خسران نيست.

بنا بر اين، آيه مورد بحث معنايش عمومى‌تر از آيه‌(إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لا يُفْلِحُونَ)[2] مى‌باشد، براى اينكه آيه مورد بحث، خيبه را در مطلق افتراء اثبات مى‌كند، به‌

[1] اگر به كيش شما برگرديم، بر خداى تعالى به دروغ افتراء بسته‌ايم. سوره اعراف، آيه 89.

[2] كسانى كه به دروغ بر خدا افتراء مى‌بندند رستگار نمى‌شوند. سوره يونس، آيه 69.