خواهد داشت.

و شايد از همين جهت بوده كه بعضى‌[1] گفته‌اند: مراد از جمله‌(إِنِّي كَفَرْتُ ...) كفر شيطان در دنيا است، و كلمه من قبل هم متعلق به جمله كفرت به تنهايى و يا به آن و به جمله اشركتمون به روش تنازع است، و معنا اين است كه: من قبل از اين (در دنيا) هم به شرك شما كه قبلا (در دنيا) مى‌ورزيديد، كافر بودم، و معناى تنازع اين است كه كلمه من قبل با اينكه يكى است، اما در دو جا بكار برود.

[انسان مختار است و خود مسئول نيك و بد اعمال خويش است‌]

حال كه بحث پيرامون آيه تمام شد، اينك مى‌گوييم: منظور عمده از اين آيه، فهماندن اين حقيقت است كه انسان خودش مسئول كارهاى خويش است (و نبايد اين كاسه را سر ديگرى بشكند) چون هيچ كس بر او مسلط نبوده است، پس هر وقت خواست كسى را ملامت كند، خودش را ملامت كند، و اما مساله تابع بودن او و متبوع بودن شيطان امر موهومى بيش نيست و حقيقتى ندارد، و بزودى در قيامت، آنجا كه شيطان از انسان بيزارى مى‌جويد و ملامتش را به خود او بر مى‌گرداند، اين حقيقت روشن مى‌شود، همانطورى كه آيه قبلى هم اين معنا را نسبت به ضعفاء و مستكبرين بيان مى‌كرد، آنجا هم مى‌فرمود كه رابطه ميان اين دو طبقه موهوم بود نه حقيقى، و رابطه موهومى با موهوم ديگر هم در روز قيامت كه روز انكشاف حقايق است، به هيچ دردى نمى‌خورد.

مفسرين در تفسير فقرات آيه شريفه، اقوال مختلفى دارند كه از ايراد آنها خوددارى شد، كسى كه بخواهد از آنها مطلع شود بايد به تفاسير بزرگتر مراجعه نمايد[2].

و در آيه‌اى كه گذشت، دلالت روشنى بر اين معنا بود كه انسان به تمام معنا بر اعمال خود مسلط است، و پاداش و كيفر عمل به خود او مرتبط و از غير او مسلوب است و مدح بر عمل و سرزنش از آن به خودش بر مى‌گردد و اما اينكه آيا او خود در داشتن اين تسلط، مستقل است يا نه؟ آيه شريفه بر آن دلالت ندارد، و ما در جلد اول اين كتاب در ذيل آيه‌(وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ)[3]. در اين باره بحث كرده‌ايم.

[1] روح المعانى، ج 13، ص 211.

[2] مجمع البيان، ج 4، ص 211، طبع بيروت و منهج الصادقين، ج 5، ص 132 و تفسير نمونه، ج 10، ص 325 و تفسير فخر رازى، ج 19، ص 109.

[3] و خداوند به وسيله آن( مثل) جز فاسقها را گمراه نمى‌كند. سوره بقره، آيه 26.