كه آسمانها و زمين مشتمل بر آنند، يعنى غيبى است كه در داخل آن دو است، خلاصه اينكه آسمان و زمين دو رو دارند يكى براى مردم مشهود است و روى ديگرش غايب، ولى براى خدا هر دو مشهود است. و به عبارت ديگر خدا از آن سوى آسمانها و زمين كه براى بشر غايب است خبر دارد.

[بيان اينكه قيامت از غيب‌هاى سماوات و ارض است‌]

كلمه ساعة به معناى قيامت است كه به معناى دوم غيب، خود يكى از غيب‌هاى سماوات و ارض است بدو دليل:

اول براى اينكه خداى سبحان آن را در كلام خود غيب ناميده، و چون قيامت خارج از امر آسمان و زمين نيست پس غيب به معناى دوم در همين آسمان و زمين است.

و دليل دوم براى اينكه اوصافى كه خداوند براى قيامت بر مى‌شمارد اوصافى است كه با اين معنا سازگار است. يكى از آن اوصاف اين است كه در آن روز خدا بشر را خبر مى‌دهد از آنچه كه در آن اختلاف مى‌كردند، و روزى است كه سريره و باطن مردم آشكار مى‌گردد، و روزى است كه بشر به خطابى مانند خطاب‌(لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ)[1] مخاطب مى‌شود، و روزى است كه پروردگار شان را با خطابى چون‌(رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا)[2] ديدار مى‌كنند.

و كوتاه سخن اينكه روزى است كه آنچه از حقايق در نشاه دنيا پنهان بود در آنجا ظاهر و آشكار مى‌گردد، و پر واضح است كه هيچ يك از اين حقايق از پهناى آسمان‌ها و زمين بيرون نيست، بلكه اين حقايق به همراه آسمان و زمين ثابتند چگونه خداى تعالى مى‌فرمايد: (وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‌)- براى خداست غيب آسمانها و زمين و ملكيت آسمان و زمين را براى خود اثبات مى‌كند؟ و معلوم است كه ملكيت خدا از قبيل ملكيت‌هاى اعتبارى كه متعلقش موهومات و يا خرافى‌هاست، نيست، بلكه ملك حقيقى و متعلق به امرى ثابت است، پس ملكيت هم نوعى ثبوت دارد هر چند كه حقيقت ثبوت آن را نفهميم.

و شواهد و قرائن بر آنچه گفتيم بسيار است، از آن جمله مى‌بينيم كه خداى تعالى زندگى دنيا را متاع غرور و لعب ناميده و مكرر فرموده كه بيشتر مردم نمى‌دانند كه روز قيامت چيست، و نيز فرموده روز قيامت زندگى حقيقى است، و نيز فرموده: اينان بزودى‌

[1] به تحقيق تو در بى خبرى بودى، از اين پس برانداختيم از تو پرده تو را پس امروز ديده‌ات تيز است. سوره ق، آيه 21.

[2] پروردگارا ديديم و شنيديم پس ما را برگردان. سوره سجده، آيه 12.