آنها را الهه خود فرض كرده‌اند- و آن آلهه يا از ملائكه، يا از جن و يا از كملين بشر هستند- و همه در برابر او خاضعند.

[سجده جنبندگان آسمان‌ها و زمين براى خدا به معناى خضوع و تذلل آنان در برابر خدا است‌]

پس معناى آيه (و خدا داناتر است) اين است كه آيا اين مشركين كه منكر توحيد ربوبيت و منكر دعوت انبياء هستند به مخلوقات خدا و اين اجسام كه از زمين سر بر آورده‌اند از قبيل كوه‌ها و ساختمانها و درختان و يا هر جسمى كه بر زمين نصب شده كه سايه‌اش در پيرامونش آمد و شد مى‌كند نظر نمى‌كنند كه با گرداندن سايه‌ها از چپ و راست در برابر خدا سجده مى‌كنند، و از در تذلل و اظهار خضوع و تعبد سايه خود را به زمين مى‌اندازند.

ما سابقا در ذيل آيه شريفه‌(وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ)[1] در جلد يازدهم اين كتاب در پيرامون معناى سجده سايه بحث نموديم.

( وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِكَةُ) ...(وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ ).

آيه سابق، سجده سايه‌ها را كه بطور محسوس سجده براى خدا را مجسم مى‌ساخت ذكر كرد، ولى اين آيه سجده جنبندگان را ذكر مى‌كند، زيرا كلمه دابه به معناى هر چيزى است كه از جايى به جايى تحرك و انتقال داشته باشد، و اين حقيقت سجده است، كه خود نهايت درجه تذلل و تواضع در برابر عظمت و كبرياى خداست، براى اينكه سجده عبارت است از به رو افتادن آدمى بر خاك، كه البته در صورتى عبادت است كه منظور، مجسم ساختن ذلت درونى باشد، پس حقيقت سجده همان تذلل درونى است.

و عموميت كلمه دابه ، هم انسان را شامل مى‌شود و هم جن را چون خدا در كلام خود براى جن نيز دبيب (جنبش) را كه براى ساير جنبندگان از انسان و حيوان هست اثبات مى‌كند، و از اينكه ملائكه را جداگانه اسم برد كاملا مى‌توان فهميد كه هر چند ملائكه نيز آمد و شد و حركت و انتقال از بالا به پائين و به عكس دارند، ليكن حركت آنان از نوع حركت جنبندگان و انتقال مكانى آنان نيست.

پس اينكه فرمود:(وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ) معنايش اين است كه آنچه جنبنده در زمين و آسمان هست در برابر خدا خضوع نموده و انقياد ذاتى را كه همان حقيقت سجده است دارند، پس حق خداى تعالى است كه پرستش و سجده شود.

اين آيه دلالت دارد بر اينكه در غير كره زمين از كرات آسمان نيز جنبندگانى هستند

[1] سوره رعد، آيه 15.