[معناى اينكه فرمود:(وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ ...) و بيان وهن استدلال هر يك از قائلين به جبر و تفويض به اين آيه شريفه براى اثبات مراد خود]

(وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ) حرف باء در كلمه بالحق ، باء مصاحبت است، و به آيه چنين معنا مى‌دهد كه: خلقت آسمانها و زمين منفك از حق نيست، بلكه تمامى آنها ملازم با حقند، پس براى خلقت غايتى است كه به زودى به همان غايت بازگشت مى‌كند، هم چنان كه فرموده:(إِنَّ إِلى‌ رَبِّكَ الرُّجْعى‌)[1] زيرا اگر غايتى در خلقت وجود نداشت، لعب و بازيچه مى‌بود، چنان كه فرموده:(وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ)[2] و نيز در جاى ديگر فرموده:(وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا)[3].

و يكى ديگر از ادله اينكه مراد از حق، معنايى است كه مقابل باطل و بازيچه است اين است كه دنبال آيه شريفه مى‌فرمايد:(وَ إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ) كه دلالتش بر مدعا روشن است.

حال به خوبى روشن مى‌شود كه كلام بعضى‌[4] از مفسرين كه گفته‌اند: مراد از حق، عدالت و انصاف است، و باء در آن، باء سببيت است و معناى آن اين است كه:

ما آنها را جز به سبب عدل و انصاف در روز جزاى به اعمال، خلق نكرده‌ايم ، چقدر فاسد و بى پايه است، براى اينكه در آيه شريفه هيچ شاهدى بر آن نيست، علاوه بر اين معناى مزبور بر فرض هم كه صحيح باشد با باء به معنى لام غرض و مصاحبت مناسبت دارد نه سببيت.

و همچنين كلام آن مفسر[5] ديگر كه گفته است: حق به معناى حكمت است و جمله اول آيه يعنى‌(وَ ما خَلَقْنَا ...) ناظر به عذاب دنيوى، و جمله دوم يعنى‌(وَ إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ) ناظر به عذاب اخروى است و معنايش اين است كه ما خلق نكرديم آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است مگر به حق و حكمت، به طورى كه با استمرار فساد و شر سازگارى ندارد، و حكمت اقتضاء كرد كه اقوام گذشته را هلاك كنيم تا هم ريشه فسادشان را بزنيم و هم اقوام باقى مانده را به سوى صلاح ارشاد نمائيم، و قيامت نيز در پيش است و از امثال آنان انتقام گرفته مى‌شود.

دو طائفه اهل بحث كه يكى قائل به جبر و ديگرى قائل به تفويض هستند و در اين آيه شريفه، مشاجره دارند، هر يك مى‌خواهد آيه را به نفع خود تفسير نموده و دليل‌

[1] به درستى كه بازگشت به سوى پروردگار تو است. سوره علق، آيه 8.

[2] و ما آسمانها و زمين و آنچه كه در بين آن دو است به بازيچه نيافريديم. آنها را جز به حق نيافريديم. سوره دخان، آيه 38 و 39.

[3] ما آسمان و زمين و آنچه را كه بين آن دو است باطل نيافريديم. سوره ص، آيه 27.

[4] ( 4 و 5) تفسير روح المعانى، ج 14، ص 77.

[5] ( 4 و 5) تفسير روح المعانى، ج 14، ص 77.