بعضى‌[1] ديگر گفته‌اند: مقصود از حق در اين آيه مرگ است، و معناى آيه چنين است كه: ملائكه را نازل نمى‌كنيم مگر به همراهى حق يعنى مرگ. وقتى نازل مى‌كنيم كه مدت عمر ايشان سر آمده باشد و در آن موقع ديگر مهلتشان نمى‌دهيم. و بنا بر اين معنا، كانه آيه شريفه مى‌خواهد مطلبى را بيان كند كه آيه‌(يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى‌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ)[2] افاده مى‌كند.

بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند: منظور از حق رسالت است، يعنى ما ملائكه را نازل نمى‌كنيم مگر براى وحى و رسالت، و كانه آيه شريفه مطلبى را افاده مى‌كند كه آيه‌(قَدْ جاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ)[4] و همچنين آيه‌(فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ)[5] افاده مى‌نمايد.

اين بود وجوهى كه در تفسير آيه شريفه ذكر كرده‌اند، البته وجوه ديگرى نيز در تفاسير مختلف گفته‌اند، و ليكن هيچيك از آنها و نيز هيچيك از اين سه وجه خالى از اشكال نيست. و آن اشكال اينست كه با حصر موجود در جمله‌(ما نُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ) سازگارى ندارد، زيرا در اين جمله نزول ملائكه را منحصر به حق كرده، نه فقط منحصر به عذاب استيصال و نه فقط به مرگ، و نه فقط به وحى و رسالت، و اگر بخواهيم آيه را طورى توجيه كنيم كه كلمه حق با يكى از اين سه معانى مذكور سازگارى داشته باشد آيه، احتياج به قيدهاى زيادى پيدا مى‌كند در صورتى كه اطلاق آن همه آن قيدها را دفع مى‌كند.

[معناى آيه:(ما نُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ ...) و بيان اينكه نزول ملائكه و ظهور عالم ايشان، در دنيا كه دار اختيار و امتحان و محل التباس حق به باطل است تحقق نمى‌پذيرد]

البته ممكن است معناى آيه را با كمك تدبير در آيات ديگر طورى ديگر تقرير كنيم، و آن اينكه ظرف زندگى دنياى مادى، ظرفى است كه حق و باطل در آن مختلط و در هم آميخته است، نه جداى از هم كه حق محض با همه آثار و خواصش جداى از باطل ظهور نموده و جلوه كند، هم چنان كه آيه‌(كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ)[6] به اين حقيقت اشاره مى‌كند و اين معنا در مباحث گذشته بطور مفصل گذشت. پس هر مقدار

[1] مجمع البيان، ج 6، ص 330.

[2] روزى كه ملائكه را مى‌بينند در آن روز بشارتى براى مجرمين نيست. سوره فرقان، آيه 22.

[3] روح المعانى، ج 14، ص 13، كشاف، ج 2، ص 571.

[4] به تحقيق رسول حق برايتان آمد. سوره نساء، آيه 170.

[5] به تحقيق حق را بعد از آنكه برايشان آمد تكذيب نمودند. سوره انعام، آيه 5.

[6] اينچنين خداوند حق و باطل را مثل مى‌زند. سوره رعد، آيه 17.