اكتفاء كنند، بلكه تا آنجا كه تاريخ نشان مى‌دهد لا يزال در اين نسبت تصرف نموده، يك جا توسعه و جايى ديگر تضييق مى‌دهند، هم چنان كه اسلام را هم مى‌بينيم كه در اين نسبت تصرفاتى كرده، پسر خوانده، زنازاده، فرزند كافر، و مرتد را نفى نموده، و گفته كه اينان فرزند نيستند، و در مقابل رضيع (بچه‌اى كه از زنى ديگر شير خورده) و متولد در بستر زناشويى- هر چند كه احتمال خلاف هم داشته باشد- را فرزند خوانده (با اينكه رضيع فرزند طبيعى نيست). و همچنين در كلام مجيدش پسر نوح را رسما از پسرى نوح نفى كرده و فرموده‌(إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ)[1].

سوم اينكه هر چند به طور صريح براى عاصيان خود طلب مغفرت و رحمت نكرد، و تنها در جمله‌(وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) ايشان را در معرض مغفرت خداى قرار داد، و ليكن كلامش بدون اشاره به اين جهت نيست كه رحمت الهى را جهت ايشان هم خواسته است. آرى، درست است كه سيره و طريقه او آدمى را براى رحمت الهى و محفوظ ماندن از پرستش بتها آماده مى‌سازد ليكن چنان هم نيست كه هر كس طريقه او را پيش گيرد معصوم و هر كس آن را ترك گويد به كلى از رحمتش مايوس شود، چون اين مقدار از گناه مانع شمول رحمت حق نمى‌شود، هر چند كه مقتضى آن هم نيست. اين را هم مى‌دانيم كه مقصود از نافرمانى در جمله‌(وَ مَنْ عَصانِي) تنها شرك به خداى تعالى نيست تا با آيه‌(إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ)[2] كه درخواست آمرزش از شرك را بى فايده مى‌داند منافات داشته باشد.

اين حاصل آن نكاتى است كه دقت و تدبر در دو آيه كريمه آن را افاده مى‌كند، و با در نظر داشتن آن ديگر جايى براى اشكال و جوابى كه مفسرين در اين دو آيه آورده‌اند باقى نمى‌ماند، و بلكه اشكالى دور از ذوق سليم مى‌گردد.

[بى‌پايگى اشكالاتى كه در باره دعاى ابراهيم (ع) مطرح شده و از آن جمله اينكه گفته‌اند چگونه آن جناب دعاى غير مستجاب كرده و براى همه فرزندان خود دورى از شرك را خواسته است؟]

آرى، مفسرين دو اشكال در اين دو آيه كرده و جوابهايى از آنها داده‌اند، كه با در نظر گرفتن چند نكته‌اى كه گفتيم نه اشكالها وارد است، و نه جوابها جواب.

اشكال اول اينكه: ظاهر جمله‌(وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ) اين است كه ابراهيم (ع) مصونيت از پرستش بتها را هم براى خود مسألت كرده و هم براى‌

[1] او از دودمان تو نيست، او عمل غير صالح است. سوره هود، آيه 46.

[2] خدا هر كه را به او شرك آرد نخواهد بخشيد و ما دون شرك هر كسى را بخواهد مى‌بخشد. سوره نساء، آيه 116.