تخصيص مى‌دهد. فرزندان خود را به عموم پيروانش تفسير نموده، و فرزندان واقعى خود را به همان پيروان تخصيص زده و عاصيان ايشان را از فرزندى خود خارج مى‌كند.

[ابراهيم (ع) پيروى و تبعيت را ملاك انتساب افراد به خود دانسته است‌]

و كوتاه سخن، ابراهيم (ع) پيروان بعدى خود را به خود ملحق مى‌سازد و عاصيان را هر چند كه از فرزندان واقعيش باشند به مغفرت و رحمت خدا مى‌سپارد.

قرآن كريم هم اين معنا را در جاى ديگر گوشزد كرده و مى‌فرمايد:(إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا ...)[1].

اين توسعه و تضييق، و تعميم و تخصيص، از ابراهيم خليل (ع) نظير مطلبى است كه از مجموع گفته‌هاى او و پروردگارش- بنا به حكايت قرآن كريم- استفاده مى‌شود كه در سوره بقره عرض مى‌كند:(وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى‌ عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ)[2]، چون در اين آيه نخست رزق را براى اهل مكه مسألت مى‌دارد و سپس همين مسألت خود را به مؤمنين ايشان اختصاص مى‌دهد، و خداى تعالى در پاسخش همان درخواست را تعميم داده تا شامل كفار هم بشود.

نكته دومى كه ممكن است از كلام ابراهيم (ع) استفاده شود اين است كه در باره پيروانش عرض كرد از من است و اما نسبت به آنها كه عصيانش كنند سكوت كرد، و اين خود ظهور دارد در اينكه خواسته است همه پيروانش را كه تا آخر دهر بيايند پسر خوانده خود كند، و همه آنهايى را كه نافرمانيش كنند بيگانه معرفى نمايد، هر چند كه از صلب خودش باشند. گو اينكه اين احتمال هم هست كه خواسته است متابعين خود را پسر خوانده خود معرفى نمايد و نسبت به عاصيان خود سكوت كرده چون سكوت دلالت صريحى بر نفى ندارد.

و در صورتى كه آيه شريفه بر اين معنا دلالت داشته باشد اشكالى از جهت عقل وجود ندارد، زيرا لازم نيست كه ولادت طبيعى ملاك در نسب از حيث نفى و اثبات باشد، و هيچ امتى را هم سراغ نداريم كه در اثبات و نفى نسب، تنها به مساله ولادت طبيعى‌

[1] سزاوارتر به ابراهيم همانهايى هستند كه وى را پيروى كردند، و همچنين اين پيغمبر است و كسانى كه به وى ايمان آوردند ... سوره آل عمران، آيه 68.

[2] و اهل آن( سرزمين) را كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده‌اند از ثمرات گوناگون روزى ده( خداوند خواهش ابراهيم را اجابت كرد) و فرمود اما به آنها كه كافر شدند بهره كمى خواهم داد، سپس آنها را به عذاب آتش مى‌كشانم و چه بد سرانجامى دارند. سوره بقره، آيه 126.