(هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ)[1].

اين بود آنچه، از ظاهر آيه در باره ملازمه ميان شيوع صلاح در قومى، و دوام نعمت برايشان استفاده مى‌شود و اما اينكه اگر فساد در قومى شايع شود و يا از بعضى از ايشان سر بزند نقمت و عذاب هم برايشان نازل مى‌شود آيه شريفه از تلازم ميان آنها ساكت است، نهايت چيزى كه از آيه استفاده مى‌شود اين است كه: خداوند وقتى روش خود را تغيير مى‌دهد و عذاب مى‌فرستد كه مردم رفتار خود را عوض كرده باشند، البته اين مطلب امكان دارد نه اينكه به فعليت درآوردنش واجب باشد زيرا اين از آيه استفاده نمى‌شود، و بهمين جهت سياق را تغيير داده مى‌فرمايد:

(وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ) با اينكه اگر مى‌خواست سياق را تغيير ندهد بايد مى‌فرمود:

حتى يغيروا ما بانفسهم فيريد اللَّه بهم من السوء ما لا مرد له- تا آنكه مردم رفتار خود را عوض كنند كه در اين صورت خداوند آن گونه بدى را براى ايشان خواسته است كه احدى نتواند آن را جلوگير شود .

مؤيد اين معنا هم آيه‌(وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ)[2] است كه صريحا دلالت مى‌كند بر اينكه پاره‌اى از تغييرات خدا در هنگام پاره‌اى از تغييرات مردم، اجراء نمى‌گردد، و خدا مردم را در آن تغييرات عفو مى‌فرمايد و اما اينكه آيا فرد هم عينا مانند قوم و جمعيت است و صلاح و فساد عمل او در وضع آخرت و دنياى او و امور مادى و معنوى او اثر مى‌گذارند يا نه؟ آنچه كه از كلام الهى برمى‌آيد اين است كه ميان اعمال صالح يك فرد و ميان صلاح آخرت و نعمت‌هاى معنويش رابطه هست، و در صورت تغيير آن، نعمت‌هاى مزبور هم تغيير مى‌كند، و ليكن آيات دلالتى بر رابطه ميان نعمت‌هاى مادى و جسمانيش ندارد.

[جهت و حكمت وجود تلازم بين اعمال صالح و نعمت‌ها و بهره‌مندى‌ها]

و حكمت همه اينها هم روشن است، زيرا تلازم مذكور، مقتضاى حكم توافق و سنخيتى است كه در اجزاى نظام عالم برقرار است و هر نوعى را بسوى غايت و نهايت سيرش سوق مى‌دهد، آرى خداوند براى انواع، غاياتى قرار داده و آنها را مجهز به وسائل رسيدن بدان غايات آفريده، و در ميان اجزاى اين نظام، تلائم و توافقى نهاده كه همه را شى‌ء واحدى كرده، كه ميان اجزائش معانده و تضادى نيست، و مقتضاى آنها اين است كه: هر نوعى در عافيت و

[1] آيا جزاى احسان جز احسان است. سوره الرحمن، آيه 60.

[2] و آنچه از مصيبت‌ها به شما مى‌رسد بخاطر كارهايى است كه بدست خود كرديد، و خدا از بسيارى از كرده‌هاى شما مى‌گذرد. سوره شورى، آيه 30.