به امر او محكوم به آن حد باشد، و به هيچ وجه از نزد خدا و احاطه او بيرون نرود، و هيچ چيز از علم او غايب نباشد هم چنان كه خودش فرمود:(إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ شَهِيدٌ)[1] و نيز فرمود:(أَلا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ مُحِيطٌ)[2] و نيز فرمود:(لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ)[3] محال است كه خداى تعالى نداند كه هر ماده‌اى چه بارى دارد، و رحمها چه مقدار كم و زياد مى‌كنند.

بنا بر اين، ذيل آيه، يعنى جمله‌(وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ) تعليلى براى صدر آن، يعنى جمله‌(اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثى‌ ...)، خواهد بود.

اين آيه با آيه بعدى‌اش نظير دنباله‌اى است براى آيه قبلى، زيرا مضمون آنها اين است كه خدا بر هر چيزى عالم است، و بر هر چيز قادر است، و دعا را به اجابت مى‌رساند، و هر چيزى براى او خاضع است، پس او سزاوارتر به ربوبيت است، و نيز امر آيات به دست اوست، نه به دست تو، و تو منذرى بيش نيستى.

[معناى غيب و شهادت و اينكه خداوند عالم الغيب و الشهادة است و جز خداى سبحان كسى غيب نمى داند]

(عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ).

غيب و شهادت - بطورى كه مكرر شنيديد- دو معنى از معانى نسبى هستند، يعنى يك شى‌ء واحد ممكن است نسبت به چيزى غيب و نسبت به چيزى ديگر شهادت باشد، و اين بدان سبب است كه موجودات- همانطور كه گذشت- خالى از حدود نيستند، و هرگز از حدود خود جدا و منفك نمى‌شوند، بنا بر اين، هر چيزى كه داخل در حد و احاطه چيز ديگرى باشد آن چيز داخل، براى آن ديگرى شهادت است چون مشهود ادراك آنست، و هر چيزى كه از حد چيز ديگرى خارج باشد، براى آن چيز ديگر غيب خواهد بود چون مشهود ادراكش نيست.

از همين جاست كه به خوبى روشن مى‌گردد كه: جز خداى سبحان، كسى غيب نمى‌داند، اما اينكه غيب جز براى خدا معلوم نمى‌شود جهتش اين است كه علم، خود يك نوع احاطه است، و معنى ندارد كه چيزى به خارج از حد وجودى خود و به اجنبى از احاطه خود احاطه يابد، و اما اينكه خدا عالم به غيب است جهتش اين است كه وجود خدا محدود به حدى نيست و او به هر چيز محيط است، و هيچ چيز نمى‌تواند خود را بوسيله چهار ديوار حد خود از خدا پنهان بدارد، پس در حقيقت براى خدا غيب نيست هر چند براى غير خدا غيب باشد.

و بنا بر اين، معنى علم خدا به غيب و شهادت در حقيقت اين مى‌شود كه همه چيز براى‌

[1] همانا خدا بر هر چيز ناظر است. سوره حج، آيه 17.

[2] آگاه باشيد كه او به هر چيزى محيط است. سوره حم سجده، آيه 54.

[3] هيچ مقدار ذره‌اى از او غايب نيست. سوره سبا، آيه 3.