ميدهد، و مى‌فرمايد: ((اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ)، اللَّه آفريدگار هر چيزى است)[1]، و نيز مى‌فرمايد: ((ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ، لا إِلهَ إِلَّا هُوَ، خالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ)، با شما هستم، اللَّه پروردگار شما است كه آفريدگار هر چيز است، معبودى جز او نيست)[2]، و نيز فرموده: ((أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ)، آگاه باشيد، خلقت و امر همه از آن او است)[3]، و نيز فرموده: ((لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ‌)، آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از آن او است‌[4]، پس هر موجودى كه كلمه (چيز- شى‌ء) بر آن صادق باشد، مخلوق خدا و منسوب به او است، البته به نسبتى كه لايق ساحت قدس و كمالش باشد.

اينها آياتى بود كه تمام موجودات و آثار و افعال موجودات را به عبارت (هر چيز) به خدا نسبت ميداد، آيات ديگرى هم هست كه در آن هر دو نسبت هست يعنى هم آثار و افعال موجودات را به خود آنها نسبت ميدهد و هم به خدا، مانند آيه: ((وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ، وَ ما تَعْمَلُونَ‌)، و خدا شما را و آنچه شما مى‌كنيد آفريده است)[5]، كه ملاحظه مى‌فرمائيد، هم اعمال ما را اعمال ما دانسته و هم خود ما و اعمالمان را مخلوق خدا، و آيه: ((وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ، وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى‌)، تو سنگريزه نينداختى وقتى مى‌انداختى، بلكه خدا انداخت)،[6] كه سنگريزه انداختن را هم به رسول خدا 6 نسبت مى‌دهد و هم اين نسبت را از او نفى ميكند و به خدا نسبت ميدهد و آياتى ديگر نظير اينها.

و از همين باب است آياتى كه بطور عموم ميان دو اثبات جمع ميكند، مانند آيه: ((وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ، فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً)، هر چيزى را بيافريد و آن را به نوعى تقدير كرد)[7] و آيه: ((إِنَّا كُلَّ شَيْ‌ءٍ، خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ)- تا آنجا كه مى‌فرمايد- و(كُلُّ صَغِيرٍ وَ كَبِيرٍ مُسْتَطَرٌ)، ما هر چيزى را به اندازه گيرى خلق كرديم ... و هر خرد و كلانى نوشته شده است)[8] و نيز آيه: ((قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدْراً)، خداى تعالى براى هر چيزى اندازه‌اى قرار داد)،[9] و نيز آيه: ((وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ، وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ‌)، و هيچ چيز نيست مگر آنكه نزد ما خزينه‌هايش هست و ما آن را نازل نمى‌كنيم مگر به اندازه‌اى معلوم)[10] و معلوم است كه تقدير هر چيز عبارتست از اينكه آن را محدود به حدود علل مادى و شرائط زمانى و مكانيش كنند.

و سخن كوتاه اينكه اساس اثبات وجود اله يگانه در قرآن كريم، اثبات عليت و معلوليت در

[1]- زمر- 62

[2]- انعام- 102

[3]- اعراف- 54

[4]- شورى- 4

[5]- صافات- 96

[6]- انفال- 17

[7]- فرقان- 2

[8]- قمر- 53

[9]- طلاق- 3

[10]- حجر- 21