صحنه محشر را مشاهده مى‌كند، چيزى از دنيا و وابستگيهاى دنيا به چشم نمى‌خورد.

حتّى خيمه‌هايى كه در عرفات وجود داشت، و حجّاج در سايه آن استراحت مى‌كردند، در مشعر وجود ندارد. رييس و مرئوس، فقير و ثروتمند، بالادست و زيردست، بزرگ و كوچك، همه با دو قطعه لباس ندوخته زمين را فرش، و آسمان را بالاانداز خود قرار داده، و مشغول ذكر خدا هستند. بايد رفت و از نزديك ديد؛ چرا كه حقيقتاً قابل توصيف نيست.

اسرار مراسم حج:

قسمهاى پنجگانه طبق تفسيرى كه گذشت مربوط به مراسم معنوى حج مى‌شود.

بدين جهت توضيحى، هر چند كوتاه، پيرامون اين مراسم پرشكوه ضرورى به نظر مى‌رسد. در برنامه‌هاى اسلام، سه نوع اجتماع به چشم مى‌خورد:

1. اجتماع روزانه‌

نمازهاى پنجگانه هنگامى كه به جماعت برگزار مى‌گردد، باعث مى‌شود كه اهل هر محلّه‌اى روزى حداقل سه بار گردهم آيند. اين گردهمايى از نظر اسلام بسيار با اهميّت است، تا آنجا كه اگر اين گونه اجتماعات از ده نفر تجاوز كند، ارزش و ثواب آن قابل اندازه‌گيرى نيست.

به روايتى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين زمينه توجّه كنيد:

«جبرئيل به همراه هفتاد هزار فرشته، پس از نماز ظهر نزد من آمدند. جبرئيل گفت: پروردگارت سلام مى‌رساند، و دو هديه برايت فرستاده است. پرسيدم: آن دو هديه چيست؟ گفت: ... و ديگرى خواندن نمازهاى روزانه به جماعت. پرسيدم: اى جبرئيل! ثواب نماز جماعت براى امّت من چقدر است؟ گفت: اگر دو نفر باشند، خداوند براى هر نفر در مقابل هر ركعت صد و پنجاه نماز منظور مى‌كند، و اگر سه نفر باشند ششصد نماز، واگر چهار نفر شوند، هزار و دويست نماز، و چنانچه پنج نفر