قسم به آن ده شب و روزى كه هنگامه جنب و جوش مسلمانان جهت مراسم زيارت خانه خداست.

«وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ»؛ قسم به زوج و فرد! اين قسم نيز اشاره به مراسم حج است.

منظور از «شفع» روز هشتم‌ [1] ذيحجّه است كه حجّاج در آستانه حركت به عرفات هستند. عدّه‌اى شب را در منى بيتوته مى‌كنند، و صبحگاهان به سمت عرفات حركت مى‌نمايند، و عدّه‌اى نيز صبح روز هشتم از شهر مكّه عزم عرفات مى‌كنند.

و منظور از «وتر» روز نهم ذيحجّه است. آن روز كه حجّاج در صحراى عرفات حال عجيبى دارند، مخصوصاً آن هنگام كه دعاى عالية المضامين عرفه قرائت مى‌شود. دعايى كه بدون شك از والاترين دعاهاست. در آن صحرا و آن ساعات، به اهل معرفت شور و حالى مى‌دهد كه قابل توصيف نيست، شور و حالى كه در غير آن مكان حاصل نمى‌شود.

آرى! سوگند به روز هشتم و نهم ذى الحجّه كه دو روز پر مشغله و مملوّ از ذكر خداست.

«وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ»؛ قسم به شب، هنگامى كه (به سوى روشنايى روز) حركت مى‌كند. منظور از اين شب، شب دهم ذى‌الحجّه است، كه غوغاى عجيبى دارد. غروب روز نهم ذى الحجّه كه مراسم وقوف به عرفات پايان مى‌پذيرد، چند ميليون زائر از جا كنده مى‌شوند، و همچون سيلى خروشان به سمت مشعرالحرام حركت مى‌كنند.

حدود ده جادّه بزرگ و اتوبان براى ماشينها، و جادّه‌هاى فراوانى براى پياده‌ها جهت عزيمت به مشعرالحرام در نظر گرفته شده است. امّا بر اثر كثرت زوّار، گاه طىّ مسير كوتاه بين عرفات و مشعر 8 تا ده ساعت به طول مى‌كشد! هنگامى كه انسان ترافيك سنگين و خسته كننده را پشت سر مى‌گذارد، و وارد صحراى مشعر مى‌شود، گويا

[1]. اين روز را «يوم الترويه» نيز مى‌گويند. چون در گذشته حجّاج در اين روز براى آشاميدن، غسل، وضو، طهارت و شستشو، آب ذخيره مى‌كردند؛ زيرا در آن زمان در عرفات و منى آب وجود نداشت. در عصر و زمان ما بحمداللَّه در هر دو مكان مذكور به اندازه كافى آب وجود دارد، و نيازى به ذخيره آب نيست.