وى مى‌شود، در اينجا عنوان ثانوى ضرر، خوردن آن غذا را بر او حرام مى‌كند.

ج) «إضرار به غير» كندن چاه فاضلاب در منزل كار مباح و جايزى است. امّا اگر موجب ضرر بر همسايه گردد اين عنوان ثانوى آن را ممنوع مى‌كند، حديث معروف سمرة بن جندب‌ [1] از همين قسم است.

د) «عسر و حرج شديد» از ديگر اقسام عناوين ثانويه است؛ مثلًا اگر روزه براى زن حامله يا پيرمرد و پيرزنى ضرر نداشته باشد، ولى آنها را به زحمت شديدى بيندازد، در اينجا عنوان عسر و حرج به آنها اجازه افطار مى‌دهد.

ه) «مقدّمه واجب»؛ مانند مثال حفر چاه براى تحصيل آب جهت وضو و غسل كه شرح آن گذشت.

آنچه مقدّمه حفظ نظام محسوب مى‌شود نيز از همين قبيل است.

و) «مقدّمه حرام» نيز از اقسام عناوين ثانويه است. استعمال تنباكو در فتواى معروف ميرزاى شيرازى از باب مقدّمه حرام، تحريم شد.

ز) «معاونت بر امور واجبه يعنى كمك به تحقق واجبات شرعيّه». مثل اين كه گاه جهاد با دشمن جز با كمك‌هاى مالى مردم امكان‌پذير نباشد. در چنين صورتى كمك‌هاى مذكور واجب است.

ح) «اعانت بر اثم»؛ يعنى كمك به ظلم و ديگر محرّمات، مانند فروش انگور به كسى كه آن را به شراب تبديل مى‌كند، به قصد اين كار؛ تفاوت اين عنوان با مقدّمه واجب و حرام اين است كه اعانت با فعل غير سنجيده مى‌شود، امّا مقدّمه واجب و حرام با فعل خود فاعل مقايسه مى‌شود.

ط) «قاعده اهمّ و مهم» از ديگر اقسام عناوين ثانويّه است. مثل اين كه امر دائر است بين تصرّف در مال غير و نجات نفس محترم، كه در اينجا به حكم قاعده اهمّ و مهم، نجات نفس محترم، تصرّف در ملك غير را تجويز مى‌كند.

ى) نذر و عهد و قسم، كه اين عناوين سه‌گانه امور مباح را بر انسان حرام يا واجب مى‌كند.

و اقسام ديگر عناوين ثانويّه، كه ذكر تمام آنها به طول مى‌انجامد.

3. آثار عناوين ثانويّه‌

عناوين ثانويّه آثار فراوانى در شكوفايى فقه اسلامى و دگرگونى‌هاى آن و تطبيقش بر نيازهاى بشر دارد. چه بسا مشكلات متعدّدى كه در پرتو عناوين ثانويّه حل مى‌شود.

توضيح آنكه: نيازهاى بشر همواره در حال تغيير و تحوّل است، و هيچ‌گاه ثابت و يكنواخت نمى‌ماند. هر چه زمان به پيش مى‌رود، نيازهاى جديدى براى انسان رخ مى‌دهد، همان گونه كه مسائل اجتماعى دائماً در حال دگرگونى است. با توجّه به اين مطلب، چگونه مى‌توان اين دگرگونى‌ها و تغييرات را با احكام ثابت و غير قابل تغيير اسلام كه حلالش تا روز قيامت حلال و حرامش نيز چنين است، تطبيق كرد؟

همچنين احكام اسلام ثابت و نيازهاى انسان بر

[1]. وسائل الشيعة، ج 17، ص 340، ح 1 و 2، باب 12 از ابواب احياء موات.