مشاهدات حسّى آثار اقوام پيشين و هم از طريق وحى و هم از طريق عقل، و هيچ كس نمى‌تواند به بهانه اين كه فرشته‌اى بر من نازل نشده، سرپيچى كند.

نكته عالم پس از مرگ‌

درست است كه ميان ما و جهان پس از مرگ پرده‌هاى ضخيمى افتاده و حجابهاى ظلمانى اجازه نمى‌دهد كه ما حوادث جهان برزخ را ببينيم (و بايد هم چنين باشد، چرا كه اگر حجابها كنار مى‌رفت كوره امتحان سرد مى‌شد و همه كس به صورت اجبار يا شبيه اجبار به سوى حق مى‌رفتند و مطيع و عاصى، از هم شناخته نمى‌شدند) ولى آيات قرآن و روايات پيشوايان معصوم به گوشه‌هايى از اين عالم وحشتناك اشاره كرده است و نشان داده، چگونه انسان گنهكار با مشاهده فرشته مرگ غرق در وحشت مى‌شود و هنگامى كه اعمال خود و آثار آن را پيش چشم خود حاضر مى‌بيند فرياد ملتمسانه او بلند مى‌شود و به فرشتگان مرگ مى‌گويد: «خدا را! شما اى فرشتگان الهى مرا بازگردانيد تا از گناه توبه كنم و تقصيرات خود را جبران نمايم، شايد اعمال صالحى براى اين جا بيندوزم» «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ». [1] ولى به زودى با پاسخ منفى رو به رو مى‌شود چرا كه در اين گونه دوره‌هاى انتقالى، راه بازگشت وجود ندارد همان گونه كه جنين به رحم مادر باز نمى‌گردد و ميوه‌اى كه از درخت جدا شد هرگز به شاخسار نمى‌چسبد.

امير مؤمنان على (ع) در بعضى از خطبه‌هاى نهج البلاغه شرح مبسوطى در اين زمينه دارد كه در اين جا تنها به يك جمله آن اشاره مى‌كنيم، مى‌فرمايد: «به هنگام‌

[1] سوره مؤمنون، آيات 99 و 100.