ويرانه‌هايى كه از شهرها و آباديهاى بلا ديده اقوام گنهكار و گردنكش در گوشه و كنار جهان وجود دارد، درسهاى عبرت ديگرى است.

قرآن مجيد مى‌گويد: «شما پيوسته صبحگاهان از كنار (ويرانه‌هاى شهرهاى) آنها عبور مى‌كنيد و همچنين شبانگاهان، آيا نمى‌انديشيد؟» «وَ إِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ وَ بِاللَّيْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» [1] و در جاى ديگر مى‌فرمايد: «چه بسيار باغها و چشمه‌هايى كه از خود به جاى گذاشتند- و زراعتها و قصرهاى جالب و گران‌قيمت و نعمتهاى فراوان ديگر كه در آن غرق بودند- (آرى)! اين چنين بود ماجراى آنها و ما آنها را به اقوام ديگرى به ارث داديم» «كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ وَ نَعْمَةٍ كانُوا فِيها فاكِهِينَ كَذلِكَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِينَ».

در آيه بعد از آن مى‌افزايد: «نه آسمان بر آنها گريست و نه زمين براى آنها گريان شد و به هنگام نزول مرگ و عذاب، كمترين مهلتى به آنها داده نشد» «فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرِينَ». [2] قرآن و روايات اسلامى پر است از اين گونه آيات و سخنان هشدار دهنده. شعرا و ادبا نيز هر يك در اشعار خود به طور گسترده، اين حوادث عبرت‌انگيز را با بيانات قوى منعكس كرده‌اند و تعبير «لقد جاهرتكم العبر» به خوبى تحقّق يافته است.

در دوّمين نكته مى‌فرمايد: «با صداى رسا و مؤثر (از آنچه ممنوع است) نهى شده‌ايد» (و زجرتم بما فيه مزدجر). [3] اين نهى ممكن است به زبان تكوين باشد كه از درون تاريخ و اخبار پيشين و آثار بازمانده آنها در دل خاك بر مى‌خيزد همان گونه كه قرآن مى‌گويد: «وَ لَقَدْ»

[1] سوره صافات، آيات 137 و 138.

[2] سوره دخان، آيات 25 تا 29.

[3] «زجرتم و مزدجر» از ماده «زجر» است كه به معنى بازداشتن از كارى است با صداى بلند، سپس به هر گونه منع و بازداشتن از انجام كارى اطلاق شده است و همچنين در مورد نهى از گناهان به كار مى‌رود.