يكى از عوامل شهادت امير مؤمنان على (ع) و ناكامى مسلمين در جنگ صفّين و بروز جنگ نهروان و به وجود آمدن داستان حكمين و توطئه‌هاى زياد ديگرى بود و همان گونه كه در بالا گفتيم بعضى از آگاهان، او را در عصر على (ع) به «عبد اللّه بن ابىّ» در عصر پيامبر (ص) كه از سران منافقان آن زمان بوده، مقايسه كرده‌اند. [1] كوتاه سخن اين كه وضع حال او در پيمودن راه نفاق و تقويت منافقين آشكارتر از آن است كه نياز به توضيح بيشتر داشته باشد.

امّا تعبير به كافر در مورد پدر او، آن هم از مسلّمات تاريخ است، چرا كه او از مشركان بود كه در عصر جاهليّت در اختلافات قبيله‌اى كشته شد.

سپس در ادامه اين سخن مى‌فرمايد: «به خدا سوگند يك بار كفر، تو را اسير كرد و بار ديگر اسلام، و مال و حسب تو نتوانست تو را از هيچ يك از اين دو اسارت آزاد سازد!» (و اللّه لقد اسرك الكفر مرّة و الاسلام اخرى! فما فداك من واحدة منهما مالك و لا حسبك!).

امّا داستان اسارت او در جاهليّت بنا به گفته «ابن ابى الحديد» چنين است كه پدر اشعث به نام قيس به وسيله قبيله بنى مراد كشته شد، فرزندش اشعث به خونخواهى او برخاست و به اتفاق طايفه كنده، حمله را آغاز كردند ولى به جاى قبيله بنى مراد اشتباها به قبيله بنى حارث حمله نمودند. طايفه بنى كنده شكست سختى خوردند و اشعث اسير شد و همان گونه كه قبلا گفته شد در برابر دادن صدها شتر آزاد گرديد (از بعضى از نقلها استفاده مى‌شود كه شتران فداء را از ميان قبيله اشعث جمع‌آورى كردند، بنا بر اين كه مى‌فرمايد: «فداء تو موجب آزادى تو نشد» اشاره به اين دريوزگى است كه براى آزادى اشعث انجام شد. اين احتمال نيز داده شده است كه منظور از اين سخن آن است كه قدرت و قوّت و شخصيت تو مانع‌

[1] به شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد و همچنين شرح عبده مراجعه شود.