از سوى ديگر علم خداوند به اصطلاح «علم حصولى» نيست يعنى نقش و صورت ذهنى اشيا در ذات او منعكس نمى‌شود، چرا كه او مانند مخلوقات «ذهن» ندارد و علمش از طريق انعكاس صورت موجودات نيست بلكه علم او «علم حضورى» است، يعنى وجود مخلوقات نزد او حاضر است و مى‌دانيم علم حضورى در مورد اشيايى كه هنوز به وجود نيامده معنى ندارد، حتى اين اشكال در باره موجوداتى كه در گذشته محو و نابود گشته‌اند نيز قابل طرح است، اگر ما از آنها آگاه هستيم به خاطر صورتهاى ذهنى و خاطره‌هايى است كه در درون جان ما از آنها نقش بسته، اما كسى كه ذهن و خاطره و نقش درونى ندارد و ذات پاكش محلّ حوادث نيست، چگونه مى‌تواند از آنها آگاه و با خبر باشد؟! به عنوان مثال: صورت فرعون و يارانش متلاشى شده است و تاريخ آنها نيز گذشته، ما تنها مى‌توانيم تصويرى از آنها در ذهنمان حاضر كنيم امّا خداوند كه علمش اين گونه نيست چگونه به آنها آگاهى دارد؟

آيا مى‌توان گفت او نسبت به گذشته آگاه نيست؟ يا از آينده خبر ندارد؟

هرگز! پس اگر آگاه است چگونه آگاهى دارد؟

اين مسأله پيچيده، فلاسفه و علماى كلام را سخت به تكاپو افكنده و پاسخهاى متعدّدى براى آن انديشيده‌اند كه ما در اين بحث مى‌توانيم اشاره‌هاى گذرايى به آن داشته باشيم:

1- خداوند هميشه به ذات پاك خود كه علّت همه اشياست آگاه بوده و هست و به تعبيرى ديگر ذات او نزد ذاتش، برترين حضور را دارد و اين علم به ذات خويش يك علم اجمالى به همه حوادث و موجودات عالم قبل از ايجاد و بعد از ايجاد است.

توضيح اين كه اگر ما به علّت اشيا دقيقا آگاهى داشته باشيم، اين آگاهى موجب آگاهى به نتيجه و معلول آنها نيز خواهد بود. چرا كه هر علّتى تمام كمالات معلول و بالاتر از آن را دارد و از آنجا كه خداوند علّت همه اشياست و به ذات‌